XÀ SÀNG TỬ

Cây Xà sàng là cây Giần sàng mọc hoang ở những nơi đất trồng trong nước ta. Mỗi năm từ tháng 6 đến tháng 8 là mùa quả chín, cắt cả cành hay nhổ cả cây về phơi khô lấy quả, loại cành lá và tạp chất, rửa sạch phơi thật khô làm thuốc.

Tính vị qui kinh:

Xà sàng vị cay đắng, tính ôn, qui kinh Thận.

Theo các sách thuốc cổ:

• Sách Bản kinh: vị đắng tính bình.
• Sách Danh y biệt lục: cay ngọt không độc.
• Sách Cảnh nhạc toàn thư ( bản thảo chính): vị hơi đắng, khí cay tính ôn.
• Sách Lôi công bào chế dược tính giải: nhập 2 kinh Phế Thận.
• Sách Bản thảo hội ngôn: nhập thủ thiếu dương, túc quyết âm kinh.
• Sách Bản thảo tái tân: nhập Tỳ Thận kinh.

Thành phần chủ yếu:

Tinh dầu 1,3%, có mùi hắc đặc biệt 1-pinene, 1-camphene, bomyl Isovalerate, Isobomeol, ostole, cnidimine, Isopimpinellinie, dihydro oroselol, columbianadin,cnidiadin, archangelicin.

Tác dụng dược lý:

A.Theo Y học cổ truyền:

Xà sàng tử có tác dụng táo thấp sát trùng, khu phong tán hàn, ôn thận tráng dương. Chủ trị các chứng: thấp chẩn, thấp sang (lở chảy nước), chàm ghẻ ngứa (giới tiên tao dưỡng), thấp hàn đới hạ, thấp tý yêu thống, dương suy cung lãnh ( đàn ông liệt dương, đàn bà không con).

Trích đoạn Y văn cổ:

• Sách Bản kinh: " trị đàn bà bộ phận sinh dục sưng đau, âm hộ ngứa chảy nước, đàn ông liệt dương,, trừ tý khí, lợi quan tiết, trị điên giản, ác sang ( trị chứng động kinh lở độc).
• Sách Danh y biệt lục: " ôn trung hạ khí, làm ấm tử cung đàn bà ( lệnh phụ nhân tử tạng nhiệt), nam tử âm cường, sắc mặt tươi nhuận ( hảo nhan sắc), dễ sinh con ( lệnh nhân hữu tử).
• Sách Dược tính bản thảo: " trị nam tử, nữ nhân hư, thấp tý độc phong, ngoan thống ( đau khó khỏi), trị nam giới đau nhức vùng thắt lưng ( Khử nam tử yêu đông), dục nam tử âm, khứ phong lãnh, đại ích dương sự. Trị ngứa toàn thân do phong, dùng thuốc sắc nước tắm thì khỏi. Trị lợi răng và trẻ em động kinh".
• Sách Bản thảo kinh sơ: " thuốc đắng có tác dụng táo thấp, ôn có thể tán hàn, cam ích tỳ, trừ tất cả các chứng anm tử do hư hàn thấp mà sinh bệnh. Hàn thấp được được trừ thì khỏi bệnh, tính năng ích dương có thể làm khỏi bệnh lại thêm bồi bổ cơ thể".

B.Kết quả nghiên cứu dược lý hiện đại:

1. Có tác dụng như testosteron, có tác dụng làm tăng trọng lượng tử cung và buồng trứng.
2. Thuốc ức chế nấm ngoài da, có tác dụng diệt trùng roi âm đạo. Xà sàng tử Nhật bản có tác dụng xổ lãi đũa.

Ứng dụng lâm sàng:

1.Trị trùng roi âm đạo:

• Mỗi ngày dùng dịch Xà sàng tử 10%, 500ml cho bệnh nhân rửa âm đạo và dùng dịch chiết xuất Xà sàng tử làm thành viên, mỗi ngày đặt 2 viên vào ngoài cổ tử cung, liên tục trong 5 - 7 ngày, là 1 liệu trình. Qua 2 tháng dùng thuốc đã trị khỏi 100 ca ( Quế Thừa Hội, Trung y Tạp chí 1956,5:250).
• Xà sàng tử 15g, Minh phàn 1 - 2g tán bột trộn nước tẩm gạc vô trùng nhét vào âm đạo, ngày thay 1 lần.
• Hoặc Xà sàng tử, Phèn chua lượng bằng nhau tán bột, nấu hồ trộn vào làm thành viên bằng quả táo bọc gạc hay lụa đặt vào âm hộ. Trị bạch đới, khí hư.

2.Trị chàm cấp và viêm da:

• Xà sàng tử 60g hoặc Xà sàng tử, Phòng phong, Kinh giới, Đảng sâm đều 15g, sắc nước tẩm bông đắp lên vùng chàm. Đã trị chàm 280 ca, viêm da 100 ca, kết quả tốt ( Bệnh viện thực hành số 1 Học viện Y Hồ Bắc Báo Tân y dược Vũ Hán 1972, 1:36).

3.Trị ngứa ngoài da:

• Xà sàng tử và Thương nhĩ thảo chế thành thuốc chích, mỗi lần chích bắp 2ml, ngày 2 lần, 10 - 15 ngày là 1 liệu trình. Đã theo dõi 607 ca, tỷ lệ có kết quả 83,6%, Tạp chí lâm sàng bệnh ngoài da 1983,1:15).

4.Trị nấm âm hộ:

• Dùng cao mềm Xà sàng tử, Thanh đại ( Xà tử 500g, Thanh đại 250g, dầu cá 50g, vaselin lượng vừa đủ để chế thành cao) bôi mgoài, mỗi tuần bôi 2 - 4 lần, 2 tháng là 1 liệu trình. Đã trị 28 ca có kết quả tốt ( Dư Tú Chi, Tạp chí Dược học Viện Y Trung quốc 1988,8:379).

5.Trị ngứa âm hộ:

• Xà sàng tử thang: Thổ đại hoàng, Quy vĩ, Uy linh tiên, Xà sàng tử, Khổ sâm đều 10g, Củ hành già 6g, sắc nước xông rửa.

6.Trị hen phế quản và viêm phế quản thể hen:

• Dùng chất chiết xuất và Xà sàng tử, mỗi lần uống 80mg, ngày 3 lần, 10 ngày là một liệu trình. Đã trị 118 ca có tỷ lệ kết quả 87,3% ( Trần Chí Xuân, Báo Trung thảo dược 1988,9:26).

7.Trị nam liệt dương, nữ vô sinh:

• Tam tử hoàn: Xà sàng tử, Ngũ vị tử, Thỏ ty tử lượng bằng nhau, làm hoàn mỗi lần uống 5g, ngày 2 lần.
• Xà sàng tử 10g, Dâm dương hoắc 8g, Sơn thù 10g, Tiểu hồi hương 2g, nước 600ml sắc còn 200ml, chia làm 3 lần uống trong ngày.

8.Trị tai ướt ngứa:

• Xà sàng tử 10g, Hoàng liên ( hoặc Hoàng đằng) đều 4g, Khinh phấn ( Calomen) 1g, tán nhỏ trộn đều thổi vào tai.

9.Trị lòi dom:

• Xà sàng tử 40g, Cam thảo 40g tán nhỏ trộn đều, mỗi lần uống 3g, ngày uống 3 lần.

Liều thường dùng:

• Uống 3 - 10g, sắc nước, hoàn tán.
• Dùng ngoài lượng vừa đủ.