THIÊN 74 : CHÍ CHÂN YẾU ĐẠI LUẬN
- Thứ bảy - 09/11/2013 12:50
- In ra
- Đóng cửa sổ này
Hoàng Đế hỏi:
Năm khí giao hợp, doanh hư thay đổi... Lẽ đó, tôi được biết rồi. Còn sáu khí chia trị, Tư thiên, Tại toàn, khí đến như thế nào? [1]
Quyết âm Tư thiên, hóa của nó là phong. Thiếu âm tư thiên, hóa của nó là nhiệt, Thái âm tư thiên, hóa của nó là thấp. Thiếu dương Tư thiên, hóa của là hỏa, Dương minh Tư thiên, hóa của nó là táo, Thái dương tư thiên, hóa của nó là hàn... Lấy cái Tàng vị sáu khí nó lâm, mà nhận định bệnh danh... (tức là thiên khí ở trên lâm xuống, mà dưới hợp với Tàng vị của con người, tùy theo 6 khí nó phạm vào tàng nào, để ấn định tên bệnh) [2].
Địa hóa (tức Tại toàn) như thế nào? [3]
Cùng “hậu” như tư thiên, gián khí cũng vậy [4].
Gián khí như thế nào? [5]
“Tư” ở tả, hữu gọi là gián khí [6].
Lấy gì để phân biệt là khác? [7].
Chủ tuế thời kỳ tuế, gián khí thời kỳ bộ (1) [8].
Hoàng Đế hỏi:
Tuế chủ như thế nào? [9]
Kỳ Bá thưa rằng:
Quyết âm Tư thiên là phong hóa, Tại toàn là toan hóa, tư khí là thương hóa (hóa màu xanh), gián khí là động hóa. Thiếu âm Tư thiên là Nhiệt hóa. Tại toàn là khổ hóa, không tư về khí hóa tư khí là chước hóa (hóa sự cháy nóng). Thái âm tư thiên là thấp hóa, Tại toàn là Cam hóa, tư khí là kiềm hòa, gián khí là Nhu hóa, Thiếu dương Tư thiên là hỏa hóa, Tại toàn là khổ hóa, tư khí là đan hoá (hóa sắc đỏ), gián khí là minh hóa (hóa sự sáng tỏ). Dương minh Tư thiên là táo hóa, Tại toàn là tân hóa, tư khí là tố hóa, gián khí là thanh hóa. Thái dương Tư thiên là hàn hóa, Tại toàn là hàn hóa, tư khí là huyền hóa, gián khí là Tàng hóa... Cho nên muốn trị bệnh phải biết rõ sáu khí, chia trị năm vị, năm sắc sinh ra thế nào, năm tàng nên như thế nào... Mới có thể nói được lẽ doanh, hư và cái nguyên nhân sinh ra bệnh hoạn (1) [10].
Hoàng Đế hỏi:
Quyết âm Tại toàn mà toan hóa, tôi đã hiểu rồi. Còn sự phát triển của phong hóa, như thế nào? [11].
Kỳ Bá thưa rằng:
Phong phát sinh ra ở đất, đó tức là “bản”. Các khí khác đều như vậy. Bản (gốc) ở trời, tức là thiên khí, bản ở đất, tức là địa khí. Trời với đất hợp khí, sáu tiết phân chia, muôn vật do đó mà hóa sinh. Cho nên nói: “Cẩn hậu khí nghi, vô thất bệnh kỳ”, tức là lẽ đó (1) [12].
Hoàng Đế hỏi:
Chủ bệnh như thế nào? [13].
Kỳ Bá thưa rằng:
Tư thế, bị vật (1), thời không sót nữa [14].
Trước tuế mà bị vật, như thế nào? [15].
Đó là chuyên tính của trời đất [16].
Tư tuế như thế nào? [17].
Tư khí để nhận chủ tuế, do đó lại xét cả hữu dư và bất túc [18].
Nếu không tư tuế, bị vận, thì sao? [19].
Vì khi nó tán, chất tuy đồng mà lực khác nhau. Khí vị có hậu bạc, tính dụng có táo tĩnh, trị, bảo có nhiều ít, lực hóa có thiển, thâm... Vì vậy nên phải tư tuế bị vật (2) [20].
Hoàng Đế hỏi:
Tuế chủ làm hại cho Tàng, như thế nào? [21].
Kỳ Bá thưa rằng:
Xét cái “sở bất thắng” của nó, thời rõ được yếu điểm như thế nào? (1) [22].
Trị liệu như thế nào? [23]
Ở trên mà “râm” xuống dưới thời lấy cái “sở thắng” để làm cho yên, do bên ngoài mà “râm” vào trong, thời lấy cái “sở thắng để điều trị (2).
Hoàng Đế hỏi:
Bình khí như thế nào? [25].
Kỳ Bá thưa rằng:
Nhận xét kỹ âm dương ở đâu để điều trị, lấy quân bình làm giới hạn, Chính thời chính trị, phản thời phản trị...(1) [26].
Hoàng Đế hỏi:
Phu tử nói xét về sự hỗ giao âm dương để điều trị. Luận nói: “Nhân nghinh với Thốn khẩu tương ứng, không sai như dây mặc, gọi là “bình”, vậy âm dương sở tại, và thốn khẩu như thế nào? [27].
Kỳ Bá thưa rằng:
Nhân năm thuộc về Nam chính hay Bắc chính, thời sẽ biết được (1) [28].
Về năm Bắc chính, Thiếu âm Tại toàn thốn khẩu không ứng, Quyết âm tại toàn, thời bên “hữu” không ứng, Thái âm Tại toàn thời bên “tả” không ứng. Về năm Nam chính, Thiếu âm tư thiên thời. Thốn khẩu không ứng. Quyết âm Tư thiên thời bên hữu không ứng Thái âm Tư thiên thời bên tả không ứng. Phàm những “không ứng” “phản chấn” thời sẽ thấy (2) [29].
Hoàng Đế hỏi:
Xích hậu như thế nào? [30].
Kỳ Bá thưa rằng:
Về năm Bách chính, Tam âm ở dưới, thời Thốn không ứng, Tam âm ở trên, thời Xích không ứng. Về năm Nam chính. Tam âm Tư thiên, thời Thốn không ứng. Tam âm Tại toàn, thời xích không ứng. Tả, hữu đều như vậy. Cho nên nói: biết được cốt yếu, chỉ một lời cũng đủ, không biết được cốt yếu, sẽ lưu tán vô cùng (1) [31].
Hoàng Đế hỏi:
Khí của trời đất, do nóäi tâm mà sinh ra bệnh như thế nào? [32]
Kỳ Bá thưa rằng:
Những năm Quyết âm Tại toàn, bị phong râm nó thắng, thời địa khí u ám, cỏ cây sớm tốt. Dân mắc bệnh ghê ghê sợ rét, hay vươn vai, Tâm thống, chi mãn, lưỡng hiếp lý cấp (đau rút hai bên sườn) uống ăn không chịu, cách yết không thông, ăn vào thời nóân, phúc trường hay ợ, được hậu (đại tiện) với khí (trung tiện), thời trong bụng nhẹ ngay như bớt. Thân thể đều nặng [33].
Những năm Thiếu âm Tại toàn, bị nhiệt râm nó thắng, nơi tối lại sáng. Dân mắc bệnh trong bụng thường sôi, (kêu réo), khí xông lên hung, thở suyễn, không thể đứng lâu, hàn, nhiệt, bì phu thống, mắt mờ, răng đau, quai hàm sưng. Ố hàn, phát nhiệt, như Ngược, trong Thiếu phúc đau, bụng lớn (vì nhiệt ở Trung tiêu nên bụng lớn) [34].
Những năm Thái âm Tại toàn, bị thấp râm nó thắng, gần xa tăm tối, dân mắc bệnh ẩm, tích, tâm thống, tai điếc, bừng bừng nóng nẩy, ách thũng, hầu tý, âm bệnh, ra huyết, thiếu thống và thũng, không tiểu tiện được, khí bốc đầu nhức, mắt như mờ , cổ như gãy, lưng đau, đùi duỗi không thể co, bộng chân đau nhức như bị nứt [35].
Những năm Thiếu dương Tại toàn bị hỏa râm nó thắng, hàn nhiệt thay đổi đến... Dân mắc bệnh chú tiết xích hoặc bạch (tức kiết lỵ); Thiếu phúc thống, niệu xích, quá lắm thời tiện huyết. Thiếu âm cùng hậu (1) [36].
Những năm Dương minh tại toàn, bị táo râm nó thắng, dân mắc bệnh hay ẩn (ọe) ra vị đắng, hay thở dài, Tâm, Hiếp thống, không thể trở mình, quá lắm thời họng khô, mặt nhồm, da dẻ khô rộp, ngoài chân lại nhiệt.
Những năm Thái dương, Tại toàn, bị hàn râm nó thắng, dân mắc bệnh đau ở Thiếu dương, rút xuống Dịch hoàn, suốt ra yêu tích; xung lên thành Tâm thống, ra huyết, họng đau, quai hàm sưng [38].
Hoàng Đế hỏi:
Điều trị như thế nào? [39]
Cái khí trong thời kỳ Tại toàn, bị phong râm vào bên trong, nên trị bằng vị tân và lương, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị cam làm cho hoãn lại, dùng vị tân làm cho tán đi (1) [40].
Bị nhiệt râm vào bên trong, nên trị bằng vị hàm, và hàn, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị toan để thâu lại, dùng vị khổ đế phát đi (2) [41].
Bị thấp râm vào bên trong, nên trị bằng vị khổ và nhiệt, tá bằng vị toan và đạm, dùng vị khổ làm cho táo lại, dùng vị đạm làm cho tiết đi (3) [42].
Bị hỏa râm vào bên trong nên trị bằng khổ và ôn, tá bằng vị cam và tân, dùng vị toan để thâu lại, dùng vị khổ để phát đi (4) [43]
Bị táo râm vào bên trong, nên trị bằng khổ và ôn, tá bằng vị cam và tân, dùng vị khổ để hạ xuống (5) [44]
Bị hàn râm vào bên trong, nên trị bằng vị cam nhiệt, tá bằng vị khổ và tân, dùng vị hàm để tả đi, dùng vị tân để nhuận thêm, dùng vị khổ để làm cho kiên lại (6) [45]
Hoàng Đế hỏi:
Thiên khí biến như thế nào? [46]
Kỳ Bá thưa rằng:
Quyết âm Tư thiên, bị phong râm nó thắng... dân mắc bệnh Vị quản giữa tâm mà đau, rút lên hai hiếp, cách yết không thông, uống ăn không xuống, lưỡi cứng đờ, ăn vào thời ẩu, lãnh tiết, phúc trướng, đường tiết (đại tiện nát), giả (hòn nóåi lại tan), đường thủy vít. Bệnh vốn ở Tỳ Xung dương mạch tuyệt, chết không thể chữa [47].
Thiếu âm Tư thiên, bị nhiệt râm nó thắng. Dân mắc bệnh trong Hung phiền nhiệt, ách can, hữu hiếp mãn, bì phu thống, phát hàn nhiệt, khái và suyễn, thóa huyết (nhổ ra huyết), huyết tiết, cừu, nục, xị, ẩu, tiểu tiện, sắc biến. Quá lắm thời thương dương, phù thũng: Kiên (vai) bối (lưng), tý nhu (cánh tay), và trong khuyết bồn đều đau. Tâm thống, Phế trướng, bụng lớn và mãn hoặc, bụng trướng mà khái và suyễn. Gốc bệnh ở phế, Mạch ở xích trạch tuyệt, chết, không thể chữa [48].
Thái âm Tư thiên, bị thấp râm nó thắng, dân mắc bệnh, phù thũng, cốt thống, âm tý, án tay vào không được, yêu, tích, đầu hạng thống, thỉnh thoảng hoa mắt; đại tiện khó, âm khí không phát triển, đói mà không muốn ăn; khái; thóa thời thấy có cả huyết, trong bụng nghe bào hao... Bệnh ở gốc Thận. Mạch ở Thái khê tuyệt, thời chết không thể chữa [49].
Thiếu dương Tư thiên, hỏa và thấp thắng... Dân mắc bệnh đầu thống, phát nhiệt, ố hàn mà ngược. Nhiệt phát ra bì phu, bì đau, sắc biến ra vàng hoặc đỏ, gây nên chứng thủy, mình, mặt phù, thũng, bụng đầy vượt, phải ngửa lên mà thở, kiết lỵ đỏ hoặc trắng, mụn lở, ho, nhổ ra huyết, phiền Tâm, trong Hung nhiệt, quá lắm thời cừu, nục. Bệnh gốc ở Phế. Mạch ở huyệt Thiên phủ tuyệt, sẽ chết, không chữa được [50].
Dương minh Tư thiên, bị Táo râm nó thắng... Dân mắc bệnh tả khư hiếp đau, khí hàn tràn lan, cảm thành bệnh ngược, khái, trong bụng sôi, tiết tả, như phân cò, Tâm huyết bạo thống, không thể trở mình, ách can, mặt nhờm, yêu thống. Đàn ông đồi sán, đàn bà Thiếu phúc đau, mắt mờ và toét, lở láy. Bệnh gốc ở Can mạch ở Thái sung tuyệt, sẽ chết không thể chữa [51].
Thái dương Tư thiên, bị hàn râm nó thắng. Dân mắc bệnh, huyết biến ở trong, phát thành ung dương (mụn, lở), quyết, tâm thống, ẩu huyết, huyết tiết, cừu, nục, hay bị (thương, cảm), thỉnh thoảng chóng mặt, ngã ngất, hung, phúc, mãn, lòng bàn tay nóng, khủyu tay co lại, nách sưng, trong lòng lạnh lẽo khó chịu, bụng hiếp, vị quản đều không yên, mặt đỏ, mắt vàng, hay ợ, họng khô. Quá lắm thời sắc mặt đen sạm, khát, muốn uống nước. Bệnh gốc ở Tâm, mạch ở huyệt Thần môn tuyệt sẽ chết, không thể chữa [52].
Đó chính là: chỉ xét ở động khí, thời sẽ biết được năm Tàng ra sao.
Hoàng Đế hỏi:
Điều trị như thế nào? [54]
Kỳ Bá thưa rằng:
Về khí Tư thiên, bị phong râm nó thắng, bình bằng vị tân và lương, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị cam để làm cho hoãn, dùng vị toàn để làm cho tả (1) [55].
Bị nhiệt râm nó thắng, bình bằng vị hàm và hàn, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị cam để làm cho thâu lại (2) [56].
Bị thấp râm nó thắng, bình bằng vị khổ và nhiệt, tá bằng vị toan và tân, dùng vị khổ để làm cho táo, dùng vị đạm để làm cho tiết, thấp ở bộ phận trên, quá lắm mà nhiệt, trị bằng vị khổ và ôn, tá bằng vị cam và tân, để cho hãn ra, thời thôi (3) [57].
Bị hỏa râm nó thắng, bình bằng vị toan và lãnh, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị toan để thâu lại, dùng vị khổ để phát ra, lại dùng vị toan để cho phục lại. Cùng một phương pháp trị chứng nhiệtrâm (4) [58].
Bị táo râm nó thắng, bình bằng vị khổ và ôn, tá bằng vị toan và tân, dùng vị khổ để hạ xuống (5) [59]
Bị hàn râm nó thắng bình bằng vị tân và khíệt, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị hàm để tả (6) [60].
Hoàng Đế hỏi:
Tà khí phản thắng, điều trị như thế nào? [61].
Kỳ Bá thưa rằng:
Phong tư ở đất, thanh lại thắng nó, trị bằng toan và ôn, tá bằng khổ và cam, dùng vị tân để bình [62].
Nhiệt tư ở đáy, hàn lại thắng nó; trị bằng cam và nhiệt, tá bằng khổ và tân, dùng vị hàn để bình [63].
Thấp tư ở đất, nhiệt lại thắng nó, trị bằng vị khổ và lãnh, tá bằng vị hàm và cam, dùng vị khổ để bình [64].
Hỏa tư ở đất, nhiệt lại thắng nó, trị bằng vị cam và nhiệt, tà bằng vị khổ và tân, dùng vị hàm để bình [65].
Táo tư ở đất, nhiệt là thắng nó: trị bằng vị bình và hàn, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị tân để bình, lấy hòa làm lợi [66].
Hàn tử ở đất, nhiệt lại thắng nó, trị bằng vị hàm và lãnh, tá bằng vị cam tân, dùng vị khổ để bình (1) [67].
Hoàng Đế hỏi:
Tà khí lại thắng khí Tư thiên, thời trị liệu như thế nào? [68]
Kỳ Bá thưa rằng:
Phong hóa ở trời, thanh lại thắng nó, trị bằng vị toan và ôn, tá bằng vị cam và khổ [69].
Thấp hóa ở trời, hàn lại thắng nó, trị bằng vị cam và ô, tá bằng vị khổ, toan và tân [70].
Thấp hóa ở trời, hàn lại thắng nó, trị bằng vị khổ và hàm tá bằng vị khổ và toan [71].
Hỏa hóa ở trời, hàn lại thắng nó. Trị bằng vị cam và nhiệt tá bằng bị khổ và tân [72].
Táo hóa ở trời, nhiệt lại thắng nó. Trị bằng vị tân và hàn, tá bằng vị khổ và cam [73].
Hàn hóa ở trời, nhiệt lặi thắng nó. Trị bằng vị hàm và lãnh, tá bằng vị khổ, và tân (1) [74].
Hoàng Đế hỏi:
Sáu khí tương thắng như thế nào? [75]
Thắng của Quyết âm, sinh ra các chứng: tai ù, đầu váng: trong bụng rộn rực như muốn thổ. Vị cách như hàn, khí dồn vào khư và hiếp mà thành nhiệt, tiểu tiện vàng và đỏ, Vị quản thống, dồn lên hai hiếp, trường minh, xôn, tiết, kiết lỵ đỏ hoặc trắng, quá lắm thời ẩu thổ, cách yết không thông 91) [76].
Thắng của Thiếu âm, tâm hạ nhiệt, hay đói, dưới rốn rộn rực, khí dẫn lên Tam tiêu, ẩu nghịch, táo phiền, phúc mãn và thống, đường tiết, tiểu tiện đỏ [77].
Thắng của Thái âm, hỏa khí uất ở bên trong, mụn lở suốt từ trong ra ngoài. Bệnh ở khư hiếp, quá lắm thời tâm thống, nhiệt cách lên thành đầu thống, hầu tý, hạng cường. Nếu khí âm thấp lại thắng ở nửa năm về sau thời, thấp khí uất ở bên trong, hàn khí bách xuống hạ tiêu, đau suốt từ đỉnh đều đến khoảng lông mày, vị mãn, thiếu phúc mãn, sống lưng và ngang lưng đều cứng, bên trong khó chịu, hay kiết lỵ, dưới chân ấm, đầu nặng, ống chân và chân sưng thũng. Chứng ẩm phát ra ở bên trong, phù thũng từ dưới lên trên (1) [78].
Thắng của Thiếu dương, nhiệt“khách” ở Vị phiền tâm, tâm thống, mắt đỏ, muốn ẩu, ẩu ra nước chua, hay đói, tai đau, nước tiểu đỏ, hay sợ, thiềm ngữ, bao nhiệt, tiêu thước, thiếu phúc thống [79].
Thắng của Dương minh, khí lạnh phát ra ở trong tả khư hiếp đau, đường tiết, trong là ách tắc (nghẽn ở cổ), ngoài là đồi sán. Trong bụng khó chịu, ách tắc mà khái [80].
Thắng của Thái dương, sinh ra chứng hài ngược, hàn quyết vào Vị, tâm thống, âm hành lở mụn, đau xuống bên háng, huyết mạch đọng rít, hoặc thành chứng huyết tiết (tả ra huyết), bì phu sưng đau, phúc mãn, ăn kém, nhiệt lại bốc lên, đầu, cổ, thông đính, não bộ đều đau, mắt như mờ đi, hàn vào hạ tiêu, gây nên chứng nhu tả (đại tiện nát) [81].
Hoàng Đế hỏi:
Điều trị như thế nào? [82]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thắng của Quyết âm, trị bằng vị cam và thanh, tả bằng vị khổ và tân, dùng vị toan để tả [83].
Thắng của Thiếu âm, trị bằng vị cam và thanh, tả bằng vị khổ và tân, dùng vị toan để tả [84].
Thắng của Thái âm, trị bằng vị hàm và nhiệt, tá bằng vị tân và cam, dùng vị khổ để tả [85].
Thắng của Thiếu dương, trị bằng vị tân và hàn, tá bằng vị cam và hàm, dùng vị cam để tả [86].
Thắng của Dương minh, trị bằng vị toan và ôn, tá bằng vị tân và cam, dùng vị khổ để tiết [87].
Thắng của Thái dương, trị bằng vị cam và nhiệt, tá bằng vị tân và toan, dùng vị hàm để tả (1) [88].
Hoàng Đế hỏi:
Sáu kì phục lại, như thế nào? [89].
Kỳ Bá thưa rằng:
Sự “phục” của Quyết âm, sinh ra chứng thiếu phúc kiên và mãn, lý cấp bạo thống, quyết tâm thống, hãn phát, ẩu thổ, muốn ăn mà không nuốt vào được, nuốt vào lại thổ ra. Gân, xương choáng váng, thanh quyết, quá lắm thời vào Tỳ, thành chứng thực tý, mà thổ. Mạch ở Xung dương tuyệt, sẽ chết, không chữa được (1) [90].
Phục của Thiếu âm, nóng nảy phát sinh ở bên trong, phiền táo, cừu sị, thiếu phúc giảo thống (đau như thất), ách táo “phân chú” có lúc ngừng, khí động ở tả, dẫn lên bên hữu, khái, bì phu đau, uất mạo không biết, ghê ghê rét run, thiềm vọng, hàn rồi lại nhiệt, khát mà muốn uống, thiểu khí, cốt nuy, tiểu trường không thông, ngoài là phù thũng, nhiệtkhi đại hành, sinh ra các chứng phất, chẩn, thương dương, ung thư, tỏa, trĩ v.v. quá lắm thời phạm vào Phế, khái mà tỵ uyên (trong mũi nước đặc chảy ra quanh năm, mùi hôi thối). Mạch ở Thiên phủ tuyệt, sẽ chết, không chữa được (1) [91].
Phục của Thái âm, sinh ra mình nặng, bụng đầu, uống ăn không tiêu, âm khí thượng quyết, trong bụng khó chịu, chứng ẩm phát sinh ở trong, thành chứng khái và suyễn có tiếng, đỉnh đầu đau và nặng, càng thêm chạo khiết (tay chân vật vã, co quắp) nóân ọe li bì, im lặng, thổ ra nước trong. Quá lắm thời vào Thận, khiến tả vô độ. Mạch Thái khê tuyệt, thời chết, không thể chữa (1) [92].
Phục của Thiếu dương, sinh ra các chứng kinh, khiết, khái, nục, tâm nhiệt, phiền táo, tiện xác, ghê gió, quyết khí dẫn lên, mặt nhồm như bắt bụi, mi mắt hay giật, hỏa khí phát ở bên trong dẫn lên thành chứng lở nát trong miệng, ẩu nghịch, huyết giật, huyết tiết, rồi phát ra chứng ngược, ố hàn run rẩy. Hàn cực lại nhiệt, gây nên ách lạc khô ráo, khát muốn uống nước lã, sắc mặt biến ra vàng và đỏ, thiếu khí, mạch nuy, hóa làm chứng thủy, gây thành thủy thủng. Quá lắm thời vào Phế, khái và đại tiện ra huyết. Xích trạch tuyệt thời chết không thể chữa được (1)[93] .
Phục của Dương minh, sẽ sinh ra các bệnh: đau ở khư hiếp khí về bên tả, hay thở dài, quá lắm thời Tâm thống, bĩ mãn, phúc trướng mà tiết tả, nóân ra nước đắng, khái uế, phiền tâm bệnh ở trong cách, đầu nhức, quá lắm thời vào can, sinh ra chứng kinh hãi, co gân, mạch ở Thái xung tuyệt, sẽ không chữa được (1) [94].
Phục của Thái dương, quyết khí dẫn lên, Tâm và Vị sinh hàn; Hung cách không lợi, tâm thống, bĩ, mãn, đầu thống, hay bị, có khi ngã ngất, ăn sút, yêu chùy đau, co duỗi không tiện, đau ở Thiếu phúc, rút xuống Dịch hoàn, lây lên cả yêu, tích, xung lên Tâm, nhổ ra nước trong, hay ọe hay ợ, quá lắm thời vào Tâm, hay quên, hay bi. Mạch ở Thầu môn tuyệt, sẽ chết, không thể chữa (1) [95].
Hoàng Đế hỏi:
Phương pháp điều trị như thế nào? [96]
Kỳ Bá thưa rằng:
Phục của Quyết âm, trị bằng vị toan và hàn, tá bằng vị cam và tân, dùng vị toan để làm cho tả, dùng vị cam để làm cho hoãn [97].
Phục của Thiếu âm, trị bằng vị hàm và hàn, tá bằng vị khổ và tân: dùng vị Cam để làm cho tả, dùng vị toan để làm cho thâu; dùng vị khổ để làm cho phát, dùng vị hàm để làm cho nhuyễn [98].
Phục của Thái âm, trị bằng vị khổ và nhiệt, tá bằng vị toan và tân, dùng vị khổ để làm cho tả, làm cho táo, làm cho tiết [99].
Phục của Thiếu dương, trị bằng vị hàm và lãnh, tá bằng vị khổ và tân, dùng vị hàm để làm cho nhuyễn, dùng vị toan để làm cho thâu, dùng vị tân và khổ để làm cho phát. Phát không lánh xa nhiệt, không phạm ôn, lương... Phục ở Thiếu âm cũng một phương pháp điều trị [100].
Phục của Dương minh, trị bằng vị tân và ôn, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị khổ để làm cho tiết, làm cho hạ, dùng vị toan để bổ [101].
Phục của Thái dương, trị bằng vị hàm và nhiệt, tá bằng vị cam và tân, dùng vị khổ để làm cho kiên (1) [102].
Phàm trị về cái khí thắng và phục, hàn thời làm cho nhiệt, nhiệt thời làm cho hàn, ôn thời làm cho thanh, thanh thời làm cho ôn, tán thời thâu lại, uất thời tán đi, táo thời làm cho nhuận, cấp thời làm cho hoãn, kiên thời làm cho nhuyễn, nhuế (mềm) thời làm cho kiên, suy thời bổ thêm vào, cương thời tả bớt đi... Phải làm cho chính khí được yên, phải thanh, phải tĩnh... thời bệnh khí giảm đi, rút về bản vị, đó là đại thể của phương pháp điều trị [103].
Hoàng Đế hỏi:
Khí chia về trên, dưới như thế nào? [104]
Kỳ Bá thưa rằng:
Từ nửa mình trở lên, có ba khí, thuộc về bộ phận của trời, thiên khí làm chủ, từ nửa mình trở xuống, có ba khí thuộc về bộ phận của đất, địa khí làm chủ. Lấy danh để đặt tên cho khí, lấy khí để nhận biết thuộc xứ nào, rồi sẽ nói đến bệnh. “Bán” (nửa), tức là chỉ về Thiên khu (1) [105].
Cho nên ở trên thắng mà ở dưới cũng mắc bệnh, thời lấy thuộc về “địa” để đặt tên, ở dưới thắng mà ở trên cũng mắc bệnh, thời lấy thuộc về “thiên” để đặt tên (1) [106].
Như nói là “thắng” đến, tức là “báo khí” khuất phụ mà chửa phát, nói “phục” đến, thời không cần, vì trời đất mà khác danh, cũng đều coi như phục khí ở đâu để lập thành trị pháp (2) [107].
Hoàng Đế hỏi:
Sự động của thắng và phục, thời có thường chăng? Khí có nhất định chăng? [108] ?
Kỳ Bá thưa rằng:
Thời có thường vị mà khí không có nhất định. [109].
Xin cho biết rõ ngành ngọn ra làm sao? [110]
Sơ khí, cuối cùng về tam khí, thiên khí làm chủ đó là lẽ thường của thắng khí, tứ khí cuối cùng có chung khí, đó là lẽ thường của phục khí. Có thắng thời có phục, không thời không (1).
Hoàng Đế hỏi:
Phục rồi mà lại thắng, như thế nào? [112]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thắng đến thời phục, không có số thường. Hễ suy thời ngừng lại thôi. Phục rồi mà thắng, không phục thời hại, vì đó sẽ hại sự sống (1) [113].
Phục mà lại mắc bệnh như thế nào? [114].
Vì ở không phải vị, mà bất tương đắc nên sinh bệnh. Đại phục cái thắng, thời chủ lại thắng, cho nên mới lại phát bệnh. Đó tức là thuộc về những khí hỏa, táo và nhiệt(2) [115].
Hoàng Đế hỏi:
Điều trị như thế nào? [116].
Phàm khí nó thắng: vì thời theo, thậm thời chế.
Về khí nó phục: hòa thời bình, bạo thời đoạt. Đều theo thắng khí làm cho yên sự khuất phục. Không cần phải hỏi đến số, lấy “bình” làm giới hạn. Đó là đạo chính (2) [117]
Hoàng Đế hỏi:
Khí thắng và phục của chủ khác như thế nào? [118].
Kỳ Bá thưa rằng:
Khí của khách, chủ, chỉ có thắng mà không có phục (1) [119].
Nghịch, thuận như thế nào?
Chủ thắng là nghịch, khách thắng là thuận, đó là theo đạo trời (2) [120].
Hoàng Đế hỏi:
Sinh bệnh như thế nào? [121].
Kỳ Bá thưa rằng:
Quyết âm tư thiên, khách thắng thời tai ù, chóng mặt, quá lắm thời khái. Chủ thắng thời hung hiếp đau, lưỡi cứng khó nói.
Thiếu âm tư thiên, khách thời cửu, xị gáy và cổ cứng đời, kiên và bối nóng khó chịu, đầy nhức thiểu khi, phát nhiệt, tai điếc mắt mờ, quá lắm thời phù thũng, huyết giật, thương dương, khái và suyễn. Chủ thắng tâm nhiệt, phiền táo, quá lắm thời hiếp thống, chi mãn (1) [123].
Thái âm tư thiên, khách thắng thời đầu và mặt phù thũng thở hút khí suyễn, chủ thắng thời hung phúc mãn, ăn rồi thời trong bụng khó chịu [124].
Thiếu dương tư thiên, khách thắng thời đơn, chẩn phát ra bên ngoài, thương, dương ẩu nghịch, hầu tý, đầu nhức, ách thũng (cuống họng sưng), tai điếc, huyết ràn, hoặc sinh khiết, túng. Chủ thắng thời hung mãn, khát, khái ngửa lên mới thở được. Quá lắm thời xuất huyết, tay nóng (1) [125].
Dương minh Tư thiên, cái khí thanh túc có thừa ở bên trong, do đó sinh ra chứng khái và nục, họng nghẽn, trong Tâm Cách nhiệt, khái không dứt. Nếu tự xuất huyết, sẽ chết.
Thái dương tư thiên, khách thắng thời trong hung không lợi, mũi chảy trong, cảm hàn thời khái. Chủ thắng thời trong họng có tiếng khò khè.. [127].
Quyết âm Tại toàn, khách thắng thời các khớp xương lớn không lợi, hoặc thành các chứng kính cường, câu khiết, việc cử động khó khăn, Chủ thắng thời gân xương rã rời, yêu và phúc thỉnh thoảng đau [128].
Thiếu âm Tại toàn, khách thắng thời yêu thống, cấu, cổ, bễ, xuyền, hành đều nóng âm ỷ và đau, hoặc phù thũng không thể đứng lâu, nước tiểu sắc biến. Chủ thắng thời quyết khí dẫn lên, tâm thống, phát nhiệt, các chứng “tỳ” đều phát sinh, phát ra ở khư, hiếp, mồ hôi ra nhiều, tay chân quyết nghịch [129].
Thái âm Tại toàn, khách thắng thời túc nuy, hạ trọng, đại tiểu tiết ra luôn, thấp khách ở hạ tiêu, sinh ra chứng nhu tả, và sưng ở tiền âm. Chủ thắng thời hàn khí nghịch, mãn, uống ăn không được, quá lắm thành chứng Sán [130].
Thiếu dương Tại toàn, khách thắng thời yêu phúc thống mà lại ố hàn. Quá lắm, tiểu tiện ra nước trắng. Chủ thắng thời nhiệt lại bốc lên, mà khách vào Tâm, Tâm thống phát nhiệt, nghẽn tắc mà ẩu. Về Thiếu âm cũng một chứng hậu [131].
Dương minh Tại toàn, khách thắng thời thanh khí động ở dưới, Thiếu phục kiên mãn và tả luôn. Chủ thắng thời yêu nặng, bụng đau, Thiếu phúc sinh hàn, đại tiện nát và sống phân. Hàn quyết ở Trường, xung lên trong Hung, quá lắm thời suyễn, không thể đứng lâu [132].
Thái dương Tại toàn, ở trong hàn khí lại có thừa, thời yêu, cầu thống, co duỗi không lợi, đau nhức ở trong xương đùi, gối, ống chân, bàn chân v.v.. [133].
Hoàng Đế hỏi:
Điều trị như thế nào? [134].
Kỳ Bá thưa rằng: cao thời nén xuống, ở dưới thời nâng lên, hữu dư thời chiết đi, bất túc thời bổ thêm, tá bằng cái sở lợi, hòa bằng cái sở nghi. Phải làm cho yên chủ và khách, thích nghi hàn và ôn. Đồng thời dùng nghịch, dị thường dùng tùng (1).
Hoàng Đế hỏi:
Trị nhiệt bằng hàn, trị hàn bằng nhiệt. Khí tương đắc thời nghịch trị, bất tương đắc thời tùng trị... Lẽ đó tôi biết rồi. Còn về chính vị thời như sao?
Kỳ Bá thưa rằng:
Chủ của Mộc vị, dùng toan để tả, dùng tân để bổ (1).
Chủ của Hỏa vị, dùng cam để tả, dùng hàm để bổ (2).
Chủ của Thổ vị, dùng khổ để tả, dùng cam để bổ (3).
Chủ của Kim vị, dùng tân để tả, dùng toan để bổ (4) [134].
Khách của Quyết âm, dùng tân để bổ, dùng vị toan để tả, dùng vị cam để hoãn [138].
Khách của Thiếu âm dùng vị hàm để bổ, dùng vị cam để tả, dùng vị toan để thâu. Khách của Thái âm, dùng vị cam để bổ, dùng vị khổ để tả, dùng vị cam để hoãn [139].
Khách của Thiếu dương, dùng vị hàm để bổ, dùng vị cam để tả, dùng vị hàm để nhuyễn [140].
Khách của Dương minh, dùng vị toan để bổ, dùng vị tân để tả, dùng vị để tiết [141].
Khách của Thái dương, dùng vị toan để bổ, dùng vị hàm để tả, dùng vị khổ để làm cho kiên, dùng vị tân để làm cho nhuận, và do đó để mở mang tấu lý, gây nên tân dịch và thông khi vậy [142].
Hoàng Đế hỏi:
Phân ra tam âm, tam dương, là vì cớ sao? [143]
Kỳ Bá thưa rằng:
Bởi vì khí có nhiều, ít, nên công dụng khác nhau (1) [144].
Sao lại gọi là Dương minh? [145]
Đó là vì lưỡng dương hợp minh (2) [146].
Sao lại gọi là Quyết âm? [147]
Đó là vì lưỡng âm giao tận (3) [148]
Hoàng Đế hỏi:
Khí có nhiều, ít, bệnh có thịnh, suy, trị có hoãn cấp, phương có đại, tiểu... Xin cho biết cái nguyên tắc như thế nào? [149].
Kỳ Bá thưa rằng:
Khí có cao cấp, bệnh có xa gần, chứng có trong ngoài, trị có nhẹ nặng... cho nên trị cần vừa đúng đến bệnh thì thôi [150].
Về đại yếu, quân một, thần ba, là cái chế của cơ phương, quân hai, thần bốn, là cái chế của ngẫu phương, quân hai, thần ba, là cái chế của cơ phương, quân hai, thần sáu, là cái chế của ngẫu phương. Cho nên nói: Trị bệnh gần thời dùng cơ phương, trị bệnh xa thời dùng ngẫu phương. Muốn hãn, không nên dùng ngẫu [151]. Bổ bộ phận trên, trị bộ phận trên, chế bằng hoãn phương, bổ bộ phận dưới, trị bộ phận dưới, chế bằng cấp phương. Cấp thời khí vị hậu, hoãn thời khí vị bạc. Cốt đứng đến bệnh thời thôi [152].
Bệnh ở xa, nên do khoảng giữa dùng các khí vị giúp thêm vào. Vừa uống, vừa ăn, nhưng đừng vượt ra ngoài chế độ [153]. Vậy nên, cái phương pháp làm cho khí trở lại hòa bình, bệnh ở gần trời dùng ngẫu phương, nhưng chỉ dùng bằng phương nhỏ, bệnh ở xa thời dùng cơ phương, nhưng lại dùng bằng phương lớn (vị ít nhưng cân lạng nhiều). Phương “đại” thời số vị thuốc ít, phương “tiểu” thời số vị thuốc nhiều. Nhiều thời số vị thuốc dùng gấp chín, ít thời số vị thuốc dùng gấp hai (1) [154].
Dùng cơ phương mà không khỏi thời thêm. Ngẫu vào đó gọi là trùng phương; Dùng Ngẫu mà không khỏi thời phản tá để trị bệnh.... Tức là theo cái nguyên tắc dùng hàn, nhiệt, ôn, lương để lại theo với bệnh (1) [155].
1) Trùng phương tức là cơ, ngẫu đều dùng. “Phản tá để trị bệnh...” tức là xuân bệnh mà dùng ôn dược, hạ bệnh mà dùng nhiệt dược. Thu bệnh mà dùng lương dược. Đông bệnh mà dùng hàn dược... Thuận cái khí hàn, nhiệt, ôn, lương của bốn mùa, mà “lại theo” đó để trị bệnh.
Hoàng Đế hỏi:
Bệnh phát sinh ở Bản, tôi đã biết rồi. Còn phát sinh ở Tiêu (ngọn), thời trị liệu thế nào? [156].
Kỳ Bá thưa rằng:
Bệnh trái với Bản, nhận thấy là bệnh của Tiêu, trị trái với Bản, nhận thấy được phương thuốc để trị Tiêu (1) [157].
Hoàng Đế hỏi:
Thắng của sáu khí, lấy gì để nghe biết được? [158].
Kỳ Bá thưa rằng:
Nhận ở cái lúc khí nó mới đến. Thanh khí tới nhiều, biết được là táo sẽ thắng. Phong mộc bị tà, Can bệnh sẽ phát sinh [159].
Hàn khí tới nhiều, biết được là thủy sẽ thắng. Hỏa nhiệt bị tà. Tâm bệnh sẽ phát sinh [160].
Thấp khí tới nhiều, biết được là thổ sẽ thắng. Hàn thủy bị tà. Thân bệnh sẽ phát sinh [161].
Phong khí tới nhiều, biết được là mộc sẽ thắng. Thấp thổ bị tà. Tỳ bệnh sẽ phát sinh. Đó là do cảm nhiễm phải tà khí mà sinh ra tật bệnh (1) [162].
Gặp phải năm hư, thời tà “thậm”, trái mất sự hòa của mùa, thời tà cũng “thậm”, gặp phải “nguyệt không” tà cũng “thậm”, “trùng cảm” phải tà thời bệnh nguy. Nếu có thắng khí, thời tất phải “lai phục” (1) [163].
Hoàng Đế hỏi:
Mạch như thế nào? [164].
Kỳ Bá thưa rằng:
Quyết âm đến nơi, thời mạch huyền, Thiếu âm đến nơi thời mạch câu, Thái âm đến nơi, thời mạch trầm, Thiếu dương đến nơi, thời mạch phù, Dương minh đến nơi, thời mạch đoản mà sắc; Thái dương đến nơi, thời mạch đại mà trường (1).
Đến mà hòa thời bình, đến mà quá thời bệnh, đến mà “trái” cũng bệnh, đến mà không đến cũng bệnh, âm dương thay đổi thời nguy (2) [165].
Hoàng Đế hỏi:
Sáu khí tiêu bản, phát sinh không giống nhau, như thế nào? [167]
Khi có khí theo bản, có khi theo tiêu, cũng có khi không theo về tiêu và bản. Tỉ như: Thiếu dương, Thái âm theo bản, Thiếu âm, thái dương theo bản theo tiêu, Dương minh, Quyết âm không theo tiêu và bản, mà theo về trung. Cho nên theo bản thời hóa sinh ra tự bản, theo tiêu và bản có cái hóa của tiêu và bản, theo về trung thời lấy trung khí làm hóa (1) [168].
Hoàng Đế hỏi:
Mạch thuận mà bệnh trái, thời chẩn như thế nào? [169]
Kỳ Bá thưa rằng:
Mạch đến mà thuận, án vào không cổ(bựt mạnh lên tay), các dương mạnh đều như vậy.
Hoàng Đế hỏi:
Các âm bệnh mà trái, thời mạch như thế nào? [171]
Kỳ Bá thưa rằng:
Mạch đến mà thuận, án tay vào mà cổ, thế là quá mà thịnh (2) [172]
Nghĩ như cái đạo Tiêu và Bản, yếu mà bác, tiểu mà đại, có thể nói “một” mà biết được cái hạ của trăm bệnh. Nói Tiêu với Bản, dễ mà đừng làm tổn, xét Bản với Tiêu, khí có thể khiến cho quân điều, biết rõ thắng và phục, có thể làm khuôn phép cho muôn dân... Như vậy thời đạo trời sẽ suy biết hết được (1) [177].
Hoàng Đế hỏi:
Sự biến của thắng với phục, sớm muộn như thế nào? [178]
Kỳ Bá thưa rằng:
Như cái “sở thắng”, “thắng” đến thời khỏi bệnh, bệnh khỏi rồi mà còn khó chịu, tức là cái “phục” đã đương nảy mầm. Nghĩ như cái “sở phục” thắng hết thời phát sinh, được vị sẽ lại tăng. Thắng có vị với thậm, phúc có nhiều với ít. Thắng hòa thời hòa, thắng hư thời hư... Đó là lẽ thường của trời [179].
Hoàng Đế hỏi:
Thắng và phục phát sinh, động không đúng vị, hoặc sau thời mới đến, là cớ làm sao? [180].
Kỳ Bá thưa rằng:
Vì cái chủ khí, với thịnh suy của hóa, khác nhau Hàn, Thử, Oân, Lương, cái dụng của thịnh suy, gây nên ở bốn Duy. Cho nên Dương nó động, bắt đầu là ôn, mà thịnh về Thử, âm nó động, bắt đầu là thành, mà thịnh về hàn Xuân, Hạ, Thu, Đông, đều có sai lệch. Cho nên nói: khí noãn của mùa xuân, sẽ gây nên khí thử của mùa hạ; khí “phẫn” của mùa Thu kia, sẽ gây nên khí “nóä” của mùa Đông. Cẩn xét bốn Duy, xích hậu đều theo, “chung” có thể thấy “thủy” có thể hay...
Sai lệch có số nhất định không?
Trước sau, đều ba mươi độ (1).
Hoàng Đế hỏi:
Mạch ứng như thế nào? [182]
Kỳ Bá thưa rằng:
Sai cùng chính pháp, đợi thời mà đi (1). Mạch yếu nói: Xuân không Trầm, Hạ không Huyền. Đông không Sắc, thu không Sác... gọi là “tức tắc” (2). Trầm quá là bệnh. Huyền quá là bệnh, Sắc quá là bệnh, Sác quá là bệnh, tham kiến là bệnh, phục kiến là bệnh, chửa nên đi mà đi là bệnh, đã nên đi mà chửa đi là bệnh... Nếu “phản” sẽ chết. Cho nên nói: khí nó ccũng thủ tư (gìn giữ, trong coi) như “quyền, hành” không thể sai lầm. Phàm khí của Aâm Dương, thanh tĩnh thời việc sinh hóa phát triểu. Chính là nghĩa đó (3) [183].
Hoàng Đế hỏi:
Phân với chí như thế nào? [184].
Kỳ Bá thưa rằng:
Khí chí (đến” gọi là chí, khí phân (chia) gọi là phân. Chí thời khí “đồng”, phân thời khí “dị”. Đó là chính kỷ của trời đất (1) [185].
Hoàng Đế hỏi:
Phu tử nói: hai mùa Xuân Thu, khí bắt đầu từ trước, hai mùa Đông, Hạ, khí bắt đầu từ sau. Lẽ đó tôi đã biết rồi. Nhưng sáu khí vãng, phục, chủ tuế không thường. Vậy bổ, tả như thế nào? [186].
Kỳ Bá thưa rằng:
Trên dưới sở chủ, theo cái thuận lợi, dùng theo chính vị, đó là điều cốt yếu. Tả, hữu cùng một phương pháp. Chủ yếu là: chủ về Thiếu dương, trước dùng vị cam, sau dùng vị hàm, chủ về Dương minh, trước dùng vị tân, sau dùng vị toan, chủ về Thái dương, trước dùng vị toan, sau dùng tân, chủ về Thiếu âm, trước dùng vị cam, sau dùng vị hàm, chủ về Thái âm, trước dùng vị khổ, sau dùng vị cam... Tá bằng cái sở lợi, tư (giúp” bằng cái sở sinh, như thế gọi là đắc khi (1) [187].
Hoàng Đế hỏi:
Trăm bệnh sinh ra, đều bởi Phong, Hàn, Thử, Thấp, Táo, Hỏa, nó hóa ra biến. Kinh nói thịnh thời tả đi, hư thời bổ vào... Tôi muốn được giải thích rỏ rệt, truyền về đời sau... xin phu tử truyền cho [188].
Kỳ Bá thưa rằng:
Xét rõ bệnh cơ đừng lỡ khí nghi... Đó là một điều cốt yếu (1) [189].
Đại phàm: các chứng hàn thâu dẫn (co rút) đều thuộc về Thận; các chứng khi phẫn uất, đều thuộc về Phế [190]. Các chứng thấp sinh ra thũng mãn, đều thuộc về Tỳ [191]. Các chứng nhiệt sinh ra mâu muộn, nhiết túng, đều thuộc về Hỏa [192]. Các chứng đau ngứa, lở láy, đều thuộc về Tâm [193]. Các chứng quyết gây nên cố, tiết đều thuộc về bộ phận dưới, các chứng nuy, và suyễn, ẩu, đều thuộc về bộ phận trên (2) [194]. Các chứng cấm khẩu, run rẩy, như mất tinh thần, đều thuộc về hỏa [195]. Các chứng kinh hạng cường, (cổ cứng đờ) thuộc về thấp [196]. Các chứng nghịch xung lên, đều thuộc về hỏa [197]. Các chứng trướng bụng to vượt, đều thuộc về nhiệt[198]. Các chứng táo cuồng dại đều thuộc về hỏa [199]. Các chứng bạo cường trực (người nằm ngay thẳng đờ” đều thuộc về phong [200]. Các chứng trong bụng réo thành tiếng, vỗ vào như trống, đều thuộc về nhiệt[201]. Các chứng xương đau, nhức nhối âm ỷ, kinh hãi, đều thuộc về hỏa [202]. Các chứng chuyển (bào) phản lệ (tức là chứng lệch bóng đái), nước tiểu đục, lầm, đều thuộc về nhiệt[203]. Các chứng thủy dịch, trong vắt, lạnh lẽo, đều thuộc về hàn [204]. Các chứng nóân ẹo, thổ ra nước chua, bạo chú, hạ bách (dồn gấp xuống, tức kiết lỵ) đều thuộc về nhiệt[205]. Cho nên nói: cần giữ bệnh cơ, đều “tư” về liên thuộc với nó, có, thời cầu ở có, không, thời cầu ở không, thịnh trách ở thịnh, hư trách ở hư [206]. Phải được ở thắng của năm Tàng, sơ không khí huyết cho được điều đạt, để đưa đến mực hòa bình... Đó là chính đạo (3) [207].
Hoàng Đế hỏi:
Cái công dụng về âm dương của năm vị như thế nào? [208]
Kỳ Bá thưa rằng:
Vị tân và cam, nó có cái năng lực phát tán, thuộc về Dương, vị toan và khổ, nó có cái năng lực dũng tiết (làm cho thổ vọt lên, hoặc hạ xuống), thuộc về âm, vị hàm, có cái năng lực dũng tiết, thuộc về âm; Vị Đạm, có cáo năng lực thấm tiết, thuộc về Dương [209]. Sáu vị đó, hoặc thâu, hoặc tán, hoặc hoãn, hoặc cấp, hoặc ttáo, hoặc nhuận, hoặc nhuyễn, hoặc kiên... Nhận thấy lợi về đâu thời theo đó mà thi hành, miễn cho khí được bình [210].
Hoàng Đế hỏi:
Không chuyên về một việc điều khí... Nhưng được vị có thứ có độc, có thứ không độc, nên dùng thứ nào trước, thứ nào sau... Xin cho biết rõ [211].
Kỳ Bá thưa rằng:
Dù có độc, dù không có độc, chỉ chú ý về cái năng lực trị bệnh làm chủ, do đó mà chế tễ cho lớn nhỏ vừa độ... [212].
Xin cho biết “chế” thế nào?
Quân một, thần hai, là chế nhỏ, quân một, thần ba, tá năm, là chế hạng trung, quân một, thần ba tá chín, là chế hạng Đại [213]. Bệnh hàn thời trị bằng nhiệt: bệnh nhiệt thời trị bằng hàn [214], bệnh vi thời dùng phép nghịch, bệnh thậm thời dùng phép tùng [215], bệnh kiên thời tước (như đẽo, xén) đi, là khách thời trừ đi. lao thời dùng phép để ôn, kết thời dùng phép để tán, lưu thời dùng phép để công, táo thời dùng phép để nhuận (như cũng thế), cấp thời làm cho hoãn, tán thời làm cho thâu, tổn thời làm cho ích, giật thời làm cho hành, kinh thời làm cho bình... hoặc làm cho thận (dẫn lên), hoặc làm cho hạ (dẫn xuống), hoặc ma (xoa bóp), hoặc dục (tắm, ngâm), hoặc bách dồn vào), hoặc hiếp (cướp bỏ bệnh đi, một phương pháp mãnh liệt), hoặc khai, hoặc phát. Đều làm cho đúng “mực” thì thôi [216].
Hoàng Đế hỏi:
Thế nào là nghịch, tùng? [217]
Kỳ Bá thưa rằng:
Nghịch là chính trị, tùng là phản trị. Theo ít, theo nhiều, cốt xem có lúc làm việc ra làm sao? [218]
Hoàng Đế hỏi:
Phản trị là thế nào? [219].
Kỳ Bá thưa rằng:
Dùng nhiệt vi hàn, dùng hàn vi nhiệt, dùng tắc vi tắc, dùng thông vi thông. Phải phục cái sở chủ, mà trước cái sở nhân. Lúc bắt đầu thời đồng, khí về sau thời dị, có thể làm cho phá chứng tích, có thể làm cho vỡ chứng rắn, có thể khiến cho khí hòa, có thể khiến cho bệnh khỏi (1) [220].
Hoàng Đế hỏi:
Khí điều mà được, như thế nào? [221]
Kỳ Bá thưa rằng:
Hoặc nghịch, hoặc trùng, hoặc trùng mà nghịch, hoặc nghịch mà trùng... Sơ thông cho khi được điều hòa, đó là đạo chính (2) [222].
Hoàng Đế hỏi:
Bệnh phát sinh, trong ngoài như thế nào? [223]
Kỳ Bá thưa rằng:
Bệnh từ trong phát ra ngoài, thời phải điều trị ở bên trong, bệnh từ ngoài phạm vào trong, thời điều trị ở bên ngoài. Từ bên trong phát ra bên ngoài, mà thịnh ở bên ngoài, trước điều trị bên trong, rồi sau điều trị bên ngoài, từ bên ngoài, rồi sau điều trị bên trong. Nếu trong ngoài không liên lạc với nhau, thời trị chủ bệnh [224].
Hoàng Đế hỏi:
Về chứng hỏa nhiệt, lại ố hàn, phát nhiệt, có cái trạng thái như ngược. Hoặc mỗi ngày phát một lần, hoặc cách vài ngày lại phát, đó là cớ sao? [225]
Kỳ Bá thưa rằng:
Đó là do cái khí thắng phụ, cái thời hội ngộ, có nhiều ít khác nhau. Aâm khí nhiều mà Dương khí ít, thời cái ngày phát bệnh xa. Dương khí nhiều mà Aâm khí ít, thời cái ngày phát bệnh gần. Đó là do thắng với phục cùng xen nhau và cái tiết thứ của sự thịnh suy nó phát ra như vậy. Về chứng ngược cũng cùng một nguyên tắc (1) [226]
Hoàng Đế hỏi:
Luận nói: trị hàn bằng nhiệt, trị nhiệt bằng hàn... Vậy mà có khí chính là bệnh nhiệt, dùng hàn để trị mà vẫn nhiệt, có khí chính là bệnh hàn, dùng nhiệt để trị mà vẫn hàn... Hai trường hợp đó đều là tân bệnh mới phát, vậy điều trị thế nào [227].
Kỳ Bá thưa rằng:
Cách chứng dùng hàn để trị mà vẫn nhiệt, nên bổ ở phần Aâm, các chứng dùng nhiẹât để trị mà vẫn hàn, nên bổ ở phần Dương... Đó tức là cầu với dùng loài để điều trọ (1) [228].
Hoàng Đế hỏi:
Uống thuốc hàn mà lại nhiệt, uống thuốc nhiệt mà lại hàn, là cớ sao? [229].
Kỳ Bá thưa rằng:
Vì trí cái vượng khí, nên mới “trái lại” như vậy [230].
Không trị vượng khí mà cũng thế, là vì sao? [231]
Đó là không xét ở sự liên thuộc của năm vị. Phàm năm vị vào Vị, no đều dẫn cái cơ quan mà no ưa thích (hỷ). Toan trước vào Can. Khổ trước vào Tâm, Cam trước vào Tỳ, Tân trước vào Phế, Hàm trước vào Thân. “Lâu mà tăng khí”, đó là lẽ thường của vật hóa. Khí tăng mà cứ để lâu mãi, đó là cái nguyên do ốm và chết...(2) [232] .
Hoàng Đế hỏi:
Phương chế có chia ra Quân và Thần là vì sao? [233]
Kỳ Ba thưa rằng:
Cái vị chủ trị vào bệnh, thì là Quân; vị nào tá quân thời là Thần; giúp việc với Thần gọi là Sứ. Chứ không phải theo cái nghĩa thượng, trung, hạ là ba phẩm đâu. [234]
Hoàng Đế hỏi:
Chia ra ba phẩm là thế nào? [235]
Kỳ Bá thưa rằng:
Chỉ là tỏ ra thiện ác khác nhau đấy thôi. (1) [236]
Hoàng Đế hỏi:
Bệnh chia trong ngoài, như thế nào? [237]
Kỳ Bá thưa rằng:
Về phương pháp điều khí, cần phải phân biệt Aâm, Dương. Định rõ bệnh do trong hay do ngoài, mà giữ cho đúng địa vị của nó. Bệnh vi thời dùng phép để điều hòa; bệnh hơn lên một chút thời dùng phép để bình trị; nêu thịnh thời phải đoạt nó đi, hoặc phát hãn, hoặc công hạ.v.v… Đến như các chứng hàn, nhiệt, ôn, lương thời dùng hàn trị nhiệt, dùng nhiệt trị hàn… Đều theo về liên loại của nó mà làm cho trừ giảm bệnh tà… Miễn sao giữ đúng nguyên tắc, vạn cử, vạn toàn, tự nhiên thọ mệnh được lâu dài, mà đối với Y đạo cũng không có gì khuyết hám nữa. [238] (Hết quyển chín)
Địa hóa (tức Tại toàn) như thế nào? [3]
Cùng “hậu” như tư thiên, gián khí cũng vậy [4].
Gián khí như thế nào? [5]
“Tư” ở tả, hữu gọi là gián khí [6].
Lấy gì để phân biệt là khác? [7].
Chủ tuế thời kỳ tuế, gián khí thời kỳ bộ (1) [8].
Hoàng Đế hỏi:
Tuế chủ như thế nào? [9]
Kỳ Bá thưa rằng:
Quyết âm Tư thiên là phong hóa, Tại toàn là toan hóa, tư khí là thương hóa (hóa màu xanh), gián khí là động hóa. Thiếu âm Tư thiên là Nhiệt hóa. Tại toàn là khổ hóa, không tư về khí hóa tư khí là chước hóa (hóa sự cháy nóng). Thái âm tư thiên là thấp hóa, Tại toàn là Cam hóa, tư khí là kiềm hòa, gián khí là Nhu hóa, Thiếu dương Tư thiên là hỏa hóa, Tại toàn là khổ hóa, tư khí là đan hoá (hóa sắc đỏ), gián khí là minh hóa (hóa sự sáng tỏ). Dương minh Tư thiên là táo hóa, Tại toàn là tân hóa, tư khí là tố hóa, gián khí là thanh hóa. Thái dương Tư thiên là hàn hóa, Tại toàn là hàn hóa, tư khí là huyền hóa, gián khí là Tàng hóa... Cho nên muốn trị bệnh phải biết rõ sáu khí, chia trị năm vị, năm sắc sinh ra thế nào, năm tàng nên như thế nào... Mới có thể nói được lẽ doanh, hư và cái nguyên nhân sinh ra bệnh hoạn (1) [10].
Hoàng Đế hỏi:
Quyết âm Tại toàn mà toan hóa, tôi đã hiểu rồi. Còn sự phát triển của phong hóa, như thế nào? [11].
Kỳ Bá thưa rằng:
Phong phát sinh ra ở đất, đó tức là “bản”. Các khí khác đều như vậy. Bản (gốc) ở trời, tức là thiên khí, bản ở đất, tức là địa khí. Trời với đất hợp khí, sáu tiết phân chia, muôn vật do đó mà hóa sinh. Cho nên nói: “Cẩn hậu khí nghi, vô thất bệnh kỳ”, tức là lẽ đó (1) [12].
Hoàng Đế hỏi:
Chủ bệnh như thế nào? [13].
Kỳ Bá thưa rằng:
Tư thế, bị vật (1), thời không sót nữa [14].
Trước tuế mà bị vật, như thế nào? [15].
Đó là chuyên tính của trời đất [16].
Tư tuế như thế nào? [17].
Tư khí để nhận chủ tuế, do đó lại xét cả hữu dư và bất túc [18].
Nếu không tư tuế, bị vận, thì sao? [19].
Vì khi nó tán, chất tuy đồng mà lực khác nhau. Khí vị có hậu bạc, tính dụng có táo tĩnh, trị, bảo có nhiều ít, lực hóa có thiển, thâm... Vì vậy nên phải tư tuế bị vật (2) [20].
Hoàng Đế hỏi:
Tuế chủ làm hại cho Tàng, như thế nào? [21].
Kỳ Bá thưa rằng:
Xét cái “sở bất thắng” của nó, thời rõ được yếu điểm như thế nào? (1) [22].
Trị liệu như thế nào? [23]
Ở trên mà “râm” xuống dưới thời lấy cái “sở thắng” để làm cho yên, do bên ngoài mà “râm” vào trong, thời lấy cái “sở thắng để điều trị (2).
Hoàng Đế hỏi:
Bình khí như thế nào? [25].
Kỳ Bá thưa rằng:
Nhận xét kỹ âm dương ở đâu để điều trị, lấy quân bình làm giới hạn, Chính thời chính trị, phản thời phản trị...(1) [26].
Hoàng Đế hỏi:
Phu tử nói xét về sự hỗ giao âm dương để điều trị. Luận nói: “Nhân nghinh với Thốn khẩu tương ứng, không sai như dây mặc, gọi là “bình”, vậy âm dương sở tại, và thốn khẩu như thế nào? [27].
Kỳ Bá thưa rằng:
Nhân năm thuộc về Nam chính hay Bắc chính, thời sẽ biết được (1) [28].
Về năm Bắc chính, Thiếu âm Tại toàn thốn khẩu không ứng, Quyết âm tại toàn, thời bên “hữu” không ứng, Thái âm Tại toàn thời bên “tả” không ứng. Về năm Nam chính, Thiếu âm tư thiên thời. Thốn khẩu không ứng. Quyết âm Tư thiên thời bên hữu không ứng Thái âm Tư thiên thời bên tả không ứng. Phàm những “không ứng” “phản chấn” thời sẽ thấy (2) [29].
Hoàng Đế hỏi:
Xích hậu như thế nào? [30].
Kỳ Bá thưa rằng:
Về năm Bách chính, Tam âm ở dưới, thời Thốn không ứng, Tam âm ở trên, thời Xích không ứng. Về năm Nam chính. Tam âm Tư thiên, thời Thốn không ứng. Tam âm Tại toàn, thời xích không ứng. Tả, hữu đều như vậy. Cho nên nói: biết được cốt yếu, chỉ một lời cũng đủ, không biết được cốt yếu, sẽ lưu tán vô cùng (1) [31].
Hoàng Đế hỏi:
Khí của trời đất, do nóäi tâm mà sinh ra bệnh như thế nào? [32]
Kỳ Bá thưa rằng:
Những năm Quyết âm Tại toàn, bị phong râm nó thắng, thời địa khí u ám, cỏ cây sớm tốt. Dân mắc bệnh ghê ghê sợ rét, hay vươn vai, Tâm thống, chi mãn, lưỡng hiếp lý cấp (đau rút hai bên sườn) uống ăn không chịu, cách yết không thông, ăn vào thời nóân, phúc trường hay ợ, được hậu (đại tiện) với khí (trung tiện), thời trong bụng nhẹ ngay như bớt. Thân thể đều nặng [33].
Những năm Thiếu âm Tại toàn, bị nhiệt râm nó thắng, nơi tối lại sáng. Dân mắc bệnh trong bụng thường sôi, (kêu réo), khí xông lên hung, thở suyễn, không thể đứng lâu, hàn, nhiệt, bì phu thống, mắt mờ, răng đau, quai hàm sưng. Ố hàn, phát nhiệt, như Ngược, trong Thiếu phúc đau, bụng lớn (vì nhiệt ở Trung tiêu nên bụng lớn) [34].
Những năm Thái âm Tại toàn, bị thấp râm nó thắng, gần xa tăm tối, dân mắc bệnh ẩm, tích, tâm thống, tai điếc, bừng bừng nóng nẩy, ách thũng, hầu tý, âm bệnh, ra huyết, thiếu thống và thũng, không tiểu tiện được, khí bốc đầu nhức, mắt như mờ , cổ như gãy, lưng đau, đùi duỗi không thể co, bộng chân đau nhức như bị nứt [35].
Những năm Thiếu dương Tại toàn bị hỏa râm nó thắng, hàn nhiệt thay đổi đến... Dân mắc bệnh chú tiết xích hoặc bạch (tức kiết lỵ); Thiếu phúc thống, niệu xích, quá lắm thời tiện huyết. Thiếu âm cùng hậu (1) [36].
Những năm Dương minh tại toàn, bị táo râm nó thắng, dân mắc bệnh hay ẩn (ọe) ra vị đắng, hay thở dài, Tâm, Hiếp thống, không thể trở mình, quá lắm thời họng khô, mặt nhồm, da dẻ khô rộp, ngoài chân lại nhiệt.
Những năm Thái dương, Tại toàn, bị hàn râm nó thắng, dân mắc bệnh đau ở Thiếu dương, rút xuống Dịch hoàn, suốt ra yêu tích; xung lên thành Tâm thống, ra huyết, họng đau, quai hàm sưng [38].
Hoàng Đế hỏi:
Điều trị như thế nào? [39]
Cái khí trong thời kỳ Tại toàn, bị phong râm vào bên trong, nên trị bằng vị tân và lương, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị cam làm cho hoãn lại, dùng vị tân làm cho tán đi (1) [40].
Bị nhiệt râm vào bên trong, nên trị bằng vị hàm, và hàn, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị toan để thâu lại, dùng vị khổ đế phát đi (2) [41].
Bị thấp râm vào bên trong, nên trị bằng vị khổ và nhiệt, tá bằng vị toan và đạm, dùng vị khổ làm cho táo lại, dùng vị đạm làm cho tiết đi (3) [42].
Bị hỏa râm vào bên trong nên trị bằng khổ và ôn, tá bằng vị cam và tân, dùng vị toan để thâu lại, dùng vị khổ để phát đi (4) [43]
Bị táo râm vào bên trong, nên trị bằng khổ và ôn, tá bằng vị cam và tân, dùng vị khổ để hạ xuống (5) [44]
Bị hàn râm vào bên trong, nên trị bằng vị cam nhiệt, tá bằng vị khổ và tân, dùng vị hàm để tả đi, dùng vị tân để nhuận thêm, dùng vị khổ để làm cho kiên lại (6) [45]
Hoàng Đế hỏi:
Thiên khí biến như thế nào? [46]
Kỳ Bá thưa rằng:
Quyết âm Tư thiên, bị phong râm nó thắng... dân mắc bệnh Vị quản giữa tâm mà đau, rút lên hai hiếp, cách yết không thông, uống ăn không xuống, lưỡi cứng đờ, ăn vào thời ẩu, lãnh tiết, phúc trướng, đường tiết (đại tiện nát), giả (hòn nóåi lại tan), đường thủy vít. Bệnh vốn ở Tỳ Xung dương mạch tuyệt, chết không thể chữa [47].
Thiếu âm Tư thiên, bị nhiệt râm nó thắng. Dân mắc bệnh trong Hung phiền nhiệt, ách can, hữu hiếp mãn, bì phu thống, phát hàn nhiệt, khái và suyễn, thóa huyết (nhổ ra huyết), huyết tiết, cừu, nục, xị, ẩu, tiểu tiện, sắc biến. Quá lắm thời thương dương, phù thũng: Kiên (vai) bối (lưng), tý nhu (cánh tay), và trong khuyết bồn đều đau. Tâm thống, Phế trướng, bụng lớn và mãn hoặc, bụng trướng mà khái và suyễn. Gốc bệnh ở phế, Mạch ở xích trạch tuyệt, chết, không thể chữa [48].
Thái âm Tư thiên, bị thấp râm nó thắng, dân mắc bệnh, phù thũng, cốt thống, âm tý, án tay vào không được, yêu, tích, đầu hạng thống, thỉnh thoảng hoa mắt; đại tiện khó, âm khí không phát triển, đói mà không muốn ăn; khái; thóa thời thấy có cả huyết, trong bụng nghe bào hao... Bệnh ở gốc Thận. Mạch ở Thái khê tuyệt, thời chết không thể chữa [49].
Thiếu dương Tư thiên, hỏa và thấp thắng... Dân mắc bệnh đầu thống, phát nhiệt, ố hàn mà ngược. Nhiệt phát ra bì phu, bì đau, sắc biến ra vàng hoặc đỏ, gây nên chứng thủy, mình, mặt phù, thũng, bụng đầy vượt, phải ngửa lên mà thở, kiết lỵ đỏ hoặc trắng, mụn lở, ho, nhổ ra huyết, phiền Tâm, trong Hung nhiệt, quá lắm thời cừu, nục. Bệnh gốc ở Phế. Mạch ở huyệt Thiên phủ tuyệt, sẽ chết, không chữa được [50].
Dương minh Tư thiên, bị Táo râm nó thắng... Dân mắc bệnh tả khư hiếp đau, khí hàn tràn lan, cảm thành bệnh ngược, khái, trong bụng sôi, tiết tả, như phân cò, Tâm huyết bạo thống, không thể trở mình, ách can, mặt nhờm, yêu thống. Đàn ông đồi sán, đàn bà Thiếu phúc đau, mắt mờ và toét, lở láy. Bệnh gốc ở Can mạch ở Thái sung tuyệt, sẽ chết không thể chữa [51].
Thái dương Tư thiên, bị hàn râm nó thắng. Dân mắc bệnh, huyết biến ở trong, phát thành ung dương (mụn, lở), quyết, tâm thống, ẩu huyết, huyết tiết, cừu, nục, hay bị (thương, cảm), thỉnh thoảng chóng mặt, ngã ngất, hung, phúc, mãn, lòng bàn tay nóng, khủyu tay co lại, nách sưng, trong lòng lạnh lẽo khó chịu, bụng hiếp, vị quản đều không yên, mặt đỏ, mắt vàng, hay ợ, họng khô. Quá lắm thời sắc mặt đen sạm, khát, muốn uống nước. Bệnh gốc ở Tâm, mạch ở huyệt Thần môn tuyệt sẽ chết, không thể chữa [52].
Đó chính là: chỉ xét ở động khí, thời sẽ biết được năm Tàng ra sao.
Hoàng Đế hỏi:
Điều trị như thế nào? [54]
Kỳ Bá thưa rằng:
Về khí Tư thiên, bị phong râm nó thắng, bình bằng vị tân và lương, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị cam để làm cho hoãn, dùng vị toàn để làm cho tả (1) [55].
Bị nhiệt râm nó thắng, bình bằng vị hàm và hàn, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị cam để làm cho thâu lại (2) [56].
Bị thấp râm nó thắng, bình bằng vị khổ và nhiệt, tá bằng vị toan và tân, dùng vị khổ để làm cho táo, dùng vị đạm để làm cho tiết, thấp ở bộ phận trên, quá lắm mà nhiệt, trị bằng vị khổ và ôn, tá bằng vị cam và tân, để cho hãn ra, thời thôi (3) [57].
Bị hỏa râm nó thắng, bình bằng vị toan và lãnh, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị toan để thâu lại, dùng vị khổ để phát ra, lại dùng vị toan để cho phục lại. Cùng một phương pháp trị chứng nhiệtrâm (4) [58].
Bị táo râm nó thắng, bình bằng vị khổ và ôn, tá bằng vị toan và tân, dùng vị khổ để hạ xuống (5) [59]
Bị hàn râm nó thắng bình bằng vị tân và khíệt, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị hàm để tả (6) [60].
Hoàng Đế hỏi:
Tà khí phản thắng, điều trị như thế nào? [61].
Kỳ Bá thưa rằng:
Phong tư ở đất, thanh lại thắng nó, trị bằng toan và ôn, tá bằng khổ và cam, dùng vị tân để bình [62].
Nhiệt tư ở đáy, hàn lại thắng nó; trị bằng cam và nhiệt, tá bằng khổ và tân, dùng vị hàn để bình [63].
Thấp tư ở đất, nhiệt lại thắng nó, trị bằng vị khổ và lãnh, tá bằng vị hàm và cam, dùng vị khổ để bình [64].
Hỏa tư ở đất, nhiệt lại thắng nó, trị bằng vị cam và nhiệt, tà bằng vị khổ và tân, dùng vị hàm để bình [65].
Táo tư ở đất, nhiệt là thắng nó: trị bằng vị bình và hàn, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị tân để bình, lấy hòa làm lợi [66].
Hàn tử ở đất, nhiệt lại thắng nó, trị bằng vị hàm và lãnh, tá bằng vị cam tân, dùng vị khổ để bình (1) [67].
Hoàng Đế hỏi:
Tà khí lại thắng khí Tư thiên, thời trị liệu như thế nào? [68]
Kỳ Bá thưa rằng:
Phong hóa ở trời, thanh lại thắng nó, trị bằng vị toan và ôn, tá bằng vị cam và khổ [69].
Thấp hóa ở trời, hàn lại thắng nó, trị bằng vị cam và ô, tá bằng vị khổ, toan và tân [70].
Thấp hóa ở trời, hàn lại thắng nó, trị bằng vị khổ và hàm tá bằng vị khổ và toan [71].
Hỏa hóa ở trời, hàn lại thắng nó. Trị bằng vị cam và nhiệt tá bằng bị khổ và tân [72].
Táo hóa ở trời, nhiệt lại thắng nó. Trị bằng vị tân và hàn, tá bằng vị khổ và cam [73].
Hàn hóa ở trời, nhiệt lặi thắng nó. Trị bằng vị hàm và lãnh, tá bằng vị khổ, và tân (1) [74].
Hoàng Đế hỏi:
Sáu khí tương thắng như thế nào? [75]
Thắng của Quyết âm, sinh ra các chứng: tai ù, đầu váng: trong bụng rộn rực như muốn thổ. Vị cách như hàn, khí dồn vào khư và hiếp mà thành nhiệt, tiểu tiện vàng và đỏ, Vị quản thống, dồn lên hai hiếp, trường minh, xôn, tiết, kiết lỵ đỏ hoặc trắng, quá lắm thời ẩu thổ, cách yết không thông 91) [76].
Thắng của Thiếu âm, tâm hạ nhiệt, hay đói, dưới rốn rộn rực, khí dẫn lên Tam tiêu, ẩu nghịch, táo phiền, phúc mãn và thống, đường tiết, tiểu tiện đỏ [77].
Thắng của Thái âm, hỏa khí uất ở bên trong, mụn lở suốt từ trong ra ngoài. Bệnh ở khư hiếp, quá lắm thời tâm thống, nhiệt cách lên thành đầu thống, hầu tý, hạng cường. Nếu khí âm thấp lại thắng ở nửa năm về sau thời, thấp khí uất ở bên trong, hàn khí bách xuống hạ tiêu, đau suốt từ đỉnh đều đến khoảng lông mày, vị mãn, thiếu phúc mãn, sống lưng và ngang lưng đều cứng, bên trong khó chịu, hay kiết lỵ, dưới chân ấm, đầu nặng, ống chân và chân sưng thũng. Chứng ẩm phát ra ở bên trong, phù thũng từ dưới lên trên (1) [78].
Thắng của Thiếu dương, nhiệt“khách” ở Vị phiền tâm, tâm thống, mắt đỏ, muốn ẩu, ẩu ra nước chua, hay đói, tai đau, nước tiểu đỏ, hay sợ, thiềm ngữ, bao nhiệt, tiêu thước, thiếu phúc thống [79].
Thắng của Dương minh, khí lạnh phát ra ở trong tả khư hiếp đau, đường tiết, trong là ách tắc (nghẽn ở cổ), ngoài là đồi sán. Trong bụng khó chịu, ách tắc mà khái [80].
Thắng của Thái dương, sinh ra chứng hài ngược, hàn quyết vào Vị, tâm thống, âm hành lở mụn, đau xuống bên háng, huyết mạch đọng rít, hoặc thành chứng huyết tiết (tả ra huyết), bì phu sưng đau, phúc mãn, ăn kém, nhiệt lại bốc lên, đầu, cổ, thông đính, não bộ đều đau, mắt như mờ đi, hàn vào hạ tiêu, gây nên chứng nhu tả (đại tiện nát) [81].
Hoàng Đế hỏi:
Điều trị như thế nào? [82]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thắng của Quyết âm, trị bằng vị cam và thanh, tả bằng vị khổ và tân, dùng vị toan để tả [83].
Thắng của Thiếu âm, trị bằng vị cam và thanh, tả bằng vị khổ và tân, dùng vị toan để tả [84].
Thắng của Thái âm, trị bằng vị hàm và nhiệt, tá bằng vị tân và cam, dùng vị khổ để tả [85].
Thắng của Thiếu dương, trị bằng vị tân và hàn, tá bằng vị cam và hàm, dùng vị cam để tả [86].
Thắng của Dương minh, trị bằng vị toan và ôn, tá bằng vị tân và cam, dùng vị khổ để tiết [87].
Thắng của Thái dương, trị bằng vị cam và nhiệt, tá bằng vị tân và toan, dùng vị hàm để tả (1) [88].
Hoàng Đế hỏi:
Sáu kì phục lại, như thế nào? [89].
Kỳ Bá thưa rằng:
Sự “phục” của Quyết âm, sinh ra chứng thiếu phúc kiên và mãn, lý cấp bạo thống, quyết tâm thống, hãn phát, ẩu thổ, muốn ăn mà không nuốt vào được, nuốt vào lại thổ ra. Gân, xương choáng váng, thanh quyết, quá lắm thời vào Tỳ, thành chứng thực tý, mà thổ. Mạch ở Xung dương tuyệt, sẽ chết, không chữa được (1) [90].
Phục của Thiếu âm, nóng nảy phát sinh ở bên trong, phiền táo, cừu sị, thiếu phúc giảo thống (đau như thất), ách táo “phân chú” có lúc ngừng, khí động ở tả, dẫn lên bên hữu, khái, bì phu đau, uất mạo không biết, ghê ghê rét run, thiềm vọng, hàn rồi lại nhiệt, khát mà muốn uống, thiểu khí, cốt nuy, tiểu trường không thông, ngoài là phù thũng, nhiệtkhi đại hành, sinh ra các chứng phất, chẩn, thương dương, ung thư, tỏa, trĩ v.v. quá lắm thời phạm vào Phế, khái mà tỵ uyên (trong mũi nước đặc chảy ra quanh năm, mùi hôi thối). Mạch ở Thiên phủ tuyệt, sẽ chết, không chữa được (1) [91].
Phục của Thái âm, sinh ra mình nặng, bụng đầu, uống ăn không tiêu, âm khí thượng quyết, trong bụng khó chịu, chứng ẩm phát sinh ở trong, thành chứng khái và suyễn có tiếng, đỉnh đầu đau và nặng, càng thêm chạo khiết (tay chân vật vã, co quắp) nóân ọe li bì, im lặng, thổ ra nước trong. Quá lắm thời vào Thận, khiến tả vô độ. Mạch Thái khê tuyệt, thời chết, không thể chữa (1) [92].
Phục của Thiếu dương, sinh ra các chứng kinh, khiết, khái, nục, tâm nhiệt, phiền táo, tiện xác, ghê gió, quyết khí dẫn lên, mặt nhồm như bắt bụi, mi mắt hay giật, hỏa khí phát ở bên trong dẫn lên thành chứng lở nát trong miệng, ẩu nghịch, huyết giật, huyết tiết, rồi phát ra chứng ngược, ố hàn run rẩy. Hàn cực lại nhiệt, gây nên ách lạc khô ráo, khát muốn uống nước lã, sắc mặt biến ra vàng và đỏ, thiếu khí, mạch nuy, hóa làm chứng thủy, gây thành thủy thủng. Quá lắm thời vào Phế, khái và đại tiện ra huyết. Xích trạch tuyệt thời chết không thể chữa được (1)[93] .
Phục của Dương minh, sẽ sinh ra các bệnh: đau ở khư hiếp khí về bên tả, hay thở dài, quá lắm thời Tâm thống, bĩ mãn, phúc trướng mà tiết tả, nóân ra nước đắng, khái uế, phiền tâm bệnh ở trong cách, đầu nhức, quá lắm thời vào can, sinh ra chứng kinh hãi, co gân, mạch ở Thái xung tuyệt, sẽ không chữa được (1) [94].
Phục của Thái dương, quyết khí dẫn lên, Tâm và Vị sinh hàn; Hung cách không lợi, tâm thống, bĩ, mãn, đầu thống, hay bị, có khi ngã ngất, ăn sút, yêu chùy đau, co duỗi không tiện, đau ở Thiếu phúc, rút xuống Dịch hoàn, lây lên cả yêu, tích, xung lên Tâm, nhổ ra nước trong, hay ọe hay ợ, quá lắm thời vào Tâm, hay quên, hay bi. Mạch ở Thầu môn tuyệt, sẽ chết, không thể chữa (1) [95].
Hoàng Đế hỏi:
Phương pháp điều trị như thế nào? [96]
Kỳ Bá thưa rằng:
Phục của Quyết âm, trị bằng vị toan và hàn, tá bằng vị cam và tân, dùng vị toan để làm cho tả, dùng vị cam để làm cho hoãn [97].
Phục của Thiếu âm, trị bằng vị hàm và hàn, tá bằng vị khổ và tân: dùng vị Cam để làm cho tả, dùng vị toan để làm cho thâu; dùng vị khổ để làm cho phát, dùng vị hàm để làm cho nhuyễn [98].
Phục của Thái âm, trị bằng vị khổ và nhiệt, tá bằng vị toan và tân, dùng vị khổ để làm cho tả, làm cho táo, làm cho tiết [99].
Phục của Thiếu dương, trị bằng vị hàm và lãnh, tá bằng vị khổ và tân, dùng vị hàm để làm cho nhuyễn, dùng vị toan để làm cho thâu, dùng vị tân và khổ để làm cho phát. Phát không lánh xa nhiệt, không phạm ôn, lương... Phục ở Thiếu âm cũng một phương pháp điều trị [100].
Phục của Dương minh, trị bằng vị tân và ôn, tá bằng vị khổ và cam, dùng vị khổ để làm cho tiết, làm cho hạ, dùng vị toan để bổ [101].
Phục của Thái dương, trị bằng vị hàm và nhiệt, tá bằng vị cam và tân, dùng vị khổ để làm cho kiên (1) [102].
Phàm trị về cái khí thắng và phục, hàn thời làm cho nhiệt, nhiệt thời làm cho hàn, ôn thời làm cho thanh, thanh thời làm cho ôn, tán thời thâu lại, uất thời tán đi, táo thời làm cho nhuận, cấp thời làm cho hoãn, kiên thời làm cho nhuyễn, nhuế (mềm) thời làm cho kiên, suy thời bổ thêm vào, cương thời tả bớt đi... Phải làm cho chính khí được yên, phải thanh, phải tĩnh... thời bệnh khí giảm đi, rút về bản vị, đó là đại thể của phương pháp điều trị [103].
Hoàng Đế hỏi:
Khí chia về trên, dưới như thế nào? [104]
Kỳ Bá thưa rằng:
Từ nửa mình trở lên, có ba khí, thuộc về bộ phận của trời, thiên khí làm chủ, từ nửa mình trở xuống, có ba khí thuộc về bộ phận của đất, địa khí làm chủ. Lấy danh để đặt tên cho khí, lấy khí để nhận biết thuộc xứ nào, rồi sẽ nói đến bệnh. “Bán” (nửa), tức là chỉ về Thiên khu (1) [105].
Cho nên ở trên thắng mà ở dưới cũng mắc bệnh, thời lấy thuộc về “địa” để đặt tên, ở dưới thắng mà ở trên cũng mắc bệnh, thời lấy thuộc về “thiên” để đặt tên (1) [106].
Như nói là “thắng” đến, tức là “báo khí” khuất phụ mà chửa phát, nói “phục” đến, thời không cần, vì trời đất mà khác danh, cũng đều coi như phục khí ở đâu để lập thành trị pháp (2) [107].
Hoàng Đế hỏi:
Sự động của thắng và phục, thời có thường chăng? Khí có nhất định chăng? [108] ?
Kỳ Bá thưa rằng:
Thời có thường vị mà khí không có nhất định. [109].
Xin cho biết rõ ngành ngọn ra làm sao? [110]
Sơ khí, cuối cùng về tam khí, thiên khí làm chủ đó là lẽ thường của thắng khí, tứ khí cuối cùng có chung khí, đó là lẽ thường của phục khí. Có thắng thời có phục, không thời không (1).
Hoàng Đế hỏi:
Phục rồi mà lại thắng, như thế nào? [112]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thắng đến thời phục, không có số thường. Hễ suy thời ngừng lại thôi. Phục rồi mà thắng, không phục thời hại, vì đó sẽ hại sự sống (1) [113].
Phục mà lại mắc bệnh như thế nào? [114].
Vì ở không phải vị, mà bất tương đắc nên sinh bệnh. Đại phục cái thắng, thời chủ lại thắng, cho nên mới lại phát bệnh. Đó tức là thuộc về những khí hỏa, táo và nhiệt(2) [115].
Hoàng Đế hỏi:
Điều trị như thế nào? [116].
Phàm khí nó thắng: vì thời theo, thậm thời chế.
Về khí nó phục: hòa thời bình, bạo thời đoạt. Đều theo thắng khí làm cho yên sự khuất phục. Không cần phải hỏi đến số, lấy “bình” làm giới hạn. Đó là đạo chính (2) [117]
Hoàng Đế hỏi:
Khí thắng và phục của chủ khác như thế nào? [118].
Kỳ Bá thưa rằng:
Khí của khách, chủ, chỉ có thắng mà không có phục (1) [119].
Nghịch, thuận như thế nào?
Chủ thắng là nghịch, khách thắng là thuận, đó là theo đạo trời (2) [120].
Hoàng Đế hỏi:
Sinh bệnh như thế nào? [121].
Kỳ Bá thưa rằng:
Quyết âm tư thiên, khách thắng thời tai ù, chóng mặt, quá lắm thời khái. Chủ thắng thời hung hiếp đau, lưỡi cứng khó nói.
Thiếu âm tư thiên, khách thời cửu, xị gáy và cổ cứng đời, kiên và bối nóng khó chịu, đầy nhức thiểu khi, phát nhiệt, tai điếc mắt mờ, quá lắm thời phù thũng, huyết giật, thương dương, khái và suyễn. Chủ thắng tâm nhiệt, phiền táo, quá lắm thời hiếp thống, chi mãn (1) [123].
Thái âm tư thiên, khách thắng thời đầu và mặt phù thũng thở hút khí suyễn, chủ thắng thời hung phúc mãn, ăn rồi thời trong bụng khó chịu [124].
Thiếu dương tư thiên, khách thắng thời đơn, chẩn phát ra bên ngoài, thương, dương ẩu nghịch, hầu tý, đầu nhức, ách thũng (cuống họng sưng), tai điếc, huyết ràn, hoặc sinh khiết, túng. Chủ thắng thời hung mãn, khát, khái ngửa lên mới thở được. Quá lắm thời xuất huyết, tay nóng (1) [125].
Dương minh Tư thiên, cái khí thanh túc có thừa ở bên trong, do đó sinh ra chứng khái và nục, họng nghẽn, trong Tâm Cách nhiệt, khái không dứt. Nếu tự xuất huyết, sẽ chết.
Thái dương tư thiên, khách thắng thời trong hung không lợi, mũi chảy trong, cảm hàn thời khái. Chủ thắng thời trong họng có tiếng khò khè.. [127].
Quyết âm Tại toàn, khách thắng thời các khớp xương lớn không lợi, hoặc thành các chứng kính cường, câu khiết, việc cử động khó khăn, Chủ thắng thời gân xương rã rời, yêu và phúc thỉnh thoảng đau [128].
Thiếu âm Tại toàn, khách thắng thời yêu thống, cấu, cổ, bễ, xuyền, hành đều nóng âm ỷ và đau, hoặc phù thũng không thể đứng lâu, nước tiểu sắc biến. Chủ thắng thời quyết khí dẫn lên, tâm thống, phát nhiệt, các chứng “tỳ” đều phát sinh, phát ra ở khư, hiếp, mồ hôi ra nhiều, tay chân quyết nghịch [129].
Thái âm Tại toàn, khách thắng thời túc nuy, hạ trọng, đại tiểu tiết ra luôn, thấp khách ở hạ tiêu, sinh ra chứng nhu tả, và sưng ở tiền âm. Chủ thắng thời hàn khí nghịch, mãn, uống ăn không được, quá lắm thành chứng Sán [130].
Thiếu dương Tại toàn, khách thắng thời yêu phúc thống mà lại ố hàn. Quá lắm, tiểu tiện ra nước trắng. Chủ thắng thời nhiệt lại bốc lên, mà khách vào Tâm, Tâm thống phát nhiệt, nghẽn tắc mà ẩu. Về Thiếu âm cũng một chứng hậu [131].
Dương minh Tại toàn, khách thắng thời thanh khí động ở dưới, Thiếu phục kiên mãn và tả luôn. Chủ thắng thời yêu nặng, bụng đau, Thiếu phúc sinh hàn, đại tiện nát và sống phân. Hàn quyết ở Trường, xung lên trong Hung, quá lắm thời suyễn, không thể đứng lâu [132].
Thái dương Tại toàn, ở trong hàn khí lại có thừa, thời yêu, cầu thống, co duỗi không lợi, đau nhức ở trong xương đùi, gối, ống chân, bàn chân v.v.. [133].
Hoàng Đế hỏi:
Điều trị như thế nào? [134].
Kỳ Bá thưa rằng: cao thời nén xuống, ở dưới thời nâng lên, hữu dư thời chiết đi, bất túc thời bổ thêm, tá bằng cái sở lợi, hòa bằng cái sở nghi. Phải làm cho yên chủ và khách, thích nghi hàn và ôn. Đồng thời dùng nghịch, dị thường dùng tùng (1).
Hoàng Đế hỏi:
Trị nhiệt bằng hàn, trị hàn bằng nhiệt. Khí tương đắc thời nghịch trị, bất tương đắc thời tùng trị... Lẽ đó tôi biết rồi. Còn về chính vị thời như sao?
Kỳ Bá thưa rằng:
Chủ của Mộc vị, dùng toan để tả, dùng tân để bổ (1).
Chủ của Hỏa vị, dùng cam để tả, dùng hàm để bổ (2).
Chủ của Thổ vị, dùng khổ để tả, dùng cam để bổ (3).
Chủ của Kim vị, dùng tân để tả, dùng toan để bổ (4) [134].
Khách của Quyết âm, dùng tân để bổ, dùng vị toan để tả, dùng vị cam để hoãn [138].
Khách của Thiếu âm dùng vị hàm để bổ, dùng vị cam để tả, dùng vị toan để thâu. Khách của Thái âm, dùng vị cam để bổ, dùng vị khổ để tả, dùng vị cam để hoãn [139].
Khách của Thiếu dương, dùng vị hàm để bổ, dùng vị cam để tả, dùng vị hàm để nhuyễn [140].
Khách của Dương minh, dùng vị toan để bổ, dùng vị tân để tả, dùng vị để tiết [141].
Khách của Thái dương, dùng vị toan để bổ, dùng vị hàm để tả, dùng vị khổ để làm cho kiên, dùng vị tân để làm cho nhuận, và do đó để mở mang tấu lý, gây nên tân dịch và thông khi vậy [142].
Hoàng Đế hỏi:
Phân ra tam âm, tam dương, là vì cớ sao? [143]
Kỳ Bá thưa rằng:
Bởi vì khí có nhiều, ít, nên công dụng khác nhau (1) [144].
Sao lại gọi là Dương minh? [145]
Đó là vì lưỡng dương hợp minh (2) [146].
Sao lại gọi là Quyết âm? [147]
Đó là vì lưỡng âm giao tận (3) [148]
Hoàng Đế hỏi:
Khí có nhiều, ít, bệnh có thịnh, suy, trị có hoãn cấp, phương có đại, tiểu... Xin cho biết cái nguyên tắc như thế nào? [149].
Kỳ Bá thưa rằng:
Khí có cao cấp, bệnh có xa gần, chứng có trong ngoài, trị có nhẹ nặng... cho nên trị cần vừa đúng đến bệnh thì thôi [150].
Về đại yếu, quân một, thần ba, là cái chế của cơ phương, quân hai, thần bốn, là cái chế của ngẫu phương, quân hai, thần ba, là cái chế của cơ phương, quân hai, thần sáu, là cái chế của ngẫu phương. Cho nên nói: Trị bệnh gần thời dùng cơ phương, trị bệnh xa thời dùng ngẫu phương. Muốn hãn, không nên dùng ngẫu [151]. Bổ bộ phận trên, trị bộ phận trên, chế bằng hoãn phương, bổ bộ phận dưới, trị bộ phận dưới, chế bằng cấp phương. Cấp thời khí vị hậu, hoãn thời khí vị bạc. Cốt đứng đến bệnh thời thôi [152].
Bệnh ở xa, nên do khoảng giữa dùng các khí vị giúp thêm vào. Vừa uống, vừa ăn, nhưng đừng vượt ra ngoài chế độ [153]. Vậy nên, cái phương pháp làm cho khí trở lại hòa bình, bệnh ở gần trời dùng ngẫu phương, nhưng chỉ dùng bằng phương nhỏ, bệnh ở xa thời dùng cơ phương, nhưng lại dùng bằng phương lớn (vị ít nhưng cân lạng nhiều). Phương “đại” thời số vị thuốc ít, phương “tiểu” thời số vị thuốc nhiều. Nhiều thời số vị thuốc dùng gấp chín, ít thời số vị thuốc dùng gấp hai (1) [154].
Dùng cơ phương mà không khỏi thời thêm. Ngẫu vào đó gọi là trùng phương; Dùng Ngẫu mà không khỏi thời phản tá để trị bệnh.... Tức là theo cái nguyên tắc dùng hàn, nhiệt, ôn, lương để lại theo với bệnh (1) [155].
1) Trùng phương tức là cơ, ngẫu đều dùng. “Phản tá để trị bệnh...” tức là xuân bệnh mà dùng ôn dược, hạ bệnh mà dùng nhiệt dược. Thu bệnh mà dùng lương dược. Đông bệnh mà dùng hàn dược... Thuận cái khí hàn, nhiệt, ôn, lương của bốn mùa, mà “lại theo” đó để trị bệnh.
Hoàng Đế hỏi:
Bệnh phát sinh ở Bản, tôi đã biết rồi. Còn phát sinh ở Tiêu (ngọn), thời trị liệu thế nào? [156].
Kỳ Bá thưa rằng:
Bệnh trái với Bản, nhận thấy là bệnh của Tiêu, trị trái với Bản, nhận thấy được phương thuốc để trị Tiêu (1) [157].
Hoàng Đế hỏi:
Thắng của sáu khí, lấy gì để nghe biết được? [158].
Kỳ Bá thưa rằng:
Nhận ở cái lúc khí nó mới đến. Thanh khí tới nhiều, biết được là táo sẽ thắng. Phong mộc bị tà, Can bệnh sẽ phát sinh [159].
Hàn khí tới nhiều, biết được là thủy sẽ thắng. Hỏa nhiệt bị tà. Tâm bệnh sẽ phát sinh [160].
Thấp khí tới nhiều, biết được là thổ sẽ thắng. Hàn thủy bị tà. Thân bệnh sẽ phát sinh [161].
Phong khí tới nhiều, biết được là mộc sẽ thắng. Thấp thổ bị tà. Tỳ bệnh sẽ phát sinh. Đó là do cảm nhiễm phải tà khí mà sinh ra tật bệnh (1) [162].
Gặp phải năm hư, thời tà “thậm”, trái mất sự hòa của mùa, thời tà cũng “thậm”, gặp phải “nguyệt không” tà cũng “thậm”, “trùng cảm” phải tà thời bệnh nguy. Nếu có thắng khí, thời tất phải “lai phục” (1) [163].
Hoàng Đế hỏi:
Mạch như thế nào? [164].
Kỳ Bá thưa rằng:
Quyết âm đến nơi, thời mạch huyền, Thiếu âm đến nơi thời mạch câu, Thái âm đến nơi, thời mạch trầm, Thiếu dương đến nơi, thời mạch phù, Dương minh đến nơi, thời mạch đoản mà sắc; Thái dương đến nơi, thời mạch đại mà trường (1).
Đến mà hòa thời bình, đến mà quá thời bệnh, đến mà “trái” cũng bệnh, đến mà không đến cũng bệnh, âm dương thay đổi thời nguy (2) [165].
Hoàng Đế hỏi:
Sáu khí tiêu bản, phát sinh không giống nhau, như thế nào? [167]
Khi có khí theo bản, có khi theo tiêu, cũng có khi không theo về tiêu và bản. Tỉ như: Thiếu dương, Thái âm theo bản, Thiếu âm, thái dương theo bản theo tiêu, Dương minh, Quyết âm không theo tiêu và bản, mà theo về trung. Cho nên theo bản thời hóa sinh ra tự bản, theo tiêu và bản có cái hóa của tiêu và bản, theo về trung thời lấy trung khí làm hóa (1) [168].
Hoàng Đế hỏi:
Mạch thuận mà bệnh trái, thời chẩn như thế nào? [169]
Kỳ Bá thưa rằng:
Mạch đến mà thuận, án vào không cổ(bựt mạnh lên tay), các dương mạnh đều như vậy.
Hoàng Đế hỏi:
Các âm bệnh mà trái, thời mạch như thế nào? [171]
Kỳ Bá thưa rằng:
Mạch đến mà thuận, án tay vào mà cổ, thế là quá mà thịnh (2) [172]
Nghĩ như cái đạo Tiêu và Bản, yếu mà bác, tiểu mà đại, có thể nói “một” mà biết được cái hạ của trăm bệnh. Nói Tiêu với Bản, dễ mà đừng làm tổn, xét Bản với Tiêu, khí có thể khiến cho quân điều, biết rõ thắng và phục, có thể làm khuôn phép cho muôn dân... Như vậy thời đạo trời sẽ suy biết hết được (1) [177].
Hoàng Đế hỏi:
Sự biến của thắng với phục, sớm muộn như thế nào? [178]
Kỳ Bá thưa rằng:
Như cái “sở thắng”, “thắng” đến thời khỏi bệnh, bệnh khỏi rồi mà còn khó chịu, tức là cái “phục” đã đương nảy mầm. Nghĩ như cái “sở phục” thắng hết thời phát sinh, được vị sẽ lại tăng. Thắng có vị với thậm, phúc có nhiều với ít. Thắng hòa thời hòa, thắng hư thời hư... Đó là lẽ thường của trời [179].
Hoàng Đế hỏi:
Thắng và phục phát sinh, động không đúng vị, hoặc sau thời mới đến, là cớ làm sao? [180].
Kỳ Bá thưa rằng:
Vì cái chủ khí, với thịnh suy của hóa, khác nhau Hàn, Thử, Oân, Lương, cái dụng của thịnh suy, gây nên ở bốn Duy. Cho nên Dương nó động, bắt đầu là ôn, mà thịnh về Thử, âm nó động, bắt đầu là thành, mà thịnh về hàn Xuân, Hạ, Thu, Đông, đều có sai lệch. Cho nên nói: khí noãn của mùa xuân, sẽ gây nên khí thử của mùa hạ; khí “phẫn” của mùa Thu kia, sẽ gây nên khí “nóä” của mùa Đông. Cẩn xét bốn Duy, xích hậu đều theo, “chung” có thể thấy “thủy” có thể hay...
Sai lệch có số nhất định không?
Trước sau, đều ba mươi độ (1).
Hoàng Đế hỏi:
Mạch ứng như thế nào? [182]
Kỳ Bá thưa rằng:
Sai cùng chính pháp, đợi thời mà đi (1). Mạch yếu nói: Xuân không Trầm, Hạ không Huyền. Đông không Sắc, thu không Sác... gọi là “tức tắc” (2). Trầm quá là bệnh. Huyền quá là bệnh, Sắc quá là bệnh, Sác quá là bệnh, tham kiến là bệnh, phục kiến là bệnh, chửa nên đi mà đi là bệnh, đã nên đi mà chửa đi là bệnh... Nếu “phản” sẽ chết. Cho nên nói: khí nó ccũng thủ tư (gìn giữ, trong coi) như “quyền, hành” không thể sai lầm. Phàm khí của Aâm Dương, thanh tĩnh thời việc sinh hóa phát triểu. Chính là nghĩa đó (3) [183].
Hoàng Đế hỏi:
Phân với chí như thế nào? [184].
Kỳ Bá thưa rằng:
Khí chí (đến” gọi là chí, khí phân (chia) gọi là phân. Chí thời khí “đồng”, phân thời khí “dị”. Đó là chính kỷ của trời đất (1) [185].
Hoàng Đế hỏi:
Phu tử nói: hai mùa Xuân Thu, khí bắt đầu từ trước, hai mùa Đông, Hạ, khí bắt đầu từ sau. Lẽ đó tôi đã biết rồi. Nhưng sáu khí vãng, phục, chủ tuế không thường. Vậy bổ, tả như thế nào? [186].
Kỳ Bá thưa rằng:
Trên dưới sở chủ, theo cái thuận lợi, dùng theo chính vị, đó là điều cốt yếu. Tả, hữu cùng một phương pháp. Chủ yếu là: chủ về Thiếu dương, trước dùng vị cam, sau dùng vị hàm, chủ về Dương minh, trước dùng vị tân, sau dùng vị toan, chủ về Thái dương, trước dùng vị toan, sau dùng tân, chủ về Thiếu âm, trước dùng vị cam, sau dùng vị hàm, chủ về Thái âm, trước dùng vị khổ, sau dùng vị cam... Tá bằng cái sở lợi, tư (giúp” bằng cái sở sinh, như thế gọi là đắc khi (1) [187].
Hoàng Đế hỏi:
Trăm bệnh sinh ra, đều bởi Phong, Hàn, Thử, Thấp, Táo, Hỏa, nó hóa ra biến. Kinh nói thịnh thời tả đi, hư thời bổ vào... Tôi muốn được giải thích rỏ rệt, truyền về đời sau... xin phu tử truyền cho [188].
Kỳ Bá thưa rằng:
Xét rõ bệnh cơ đừng lỡ khí nghi... Đó là một điều cốt yếu (1) [189].
Đại phàm: các chứng hàn thâu dẫn (co rút) đều thuộc về Thận; các chứng khi phẫn uất, đều thuộc về Phế [190]. Các chứng thấp sinh ra thũng mãn, đều thuộc về Tỳ [191]. Các chứng nhiệt sinh ra mâu muộn, nhiết túng, đều thuộc về Hỏa [192]. Các chứng đau ngứa, lở láy, đều thuộc về Tâm [193]. Các chứng quyết gây nên cố, tiết đều thuộc về bộ phận dưới, các chứng nuy, và suyễn, ẩu, đều thuộc về bộ phận trên (2) [194]. Các chứng cấm khẩu, run rẩy, như mất tinh thần, đều thuộc về hỏa [195]. Các chứng kinh hạng cường, (cổ cứng đờ) thuộc về thấp [196]. Các chứng nghịch xung lên, đều thuộc về hỏa [197]. Các chứng trướng bụng to vượt, đều thuộc về nhiệt[198]. Các chứng táo cuồng dại đều thuộc về hỏa [199]. Các chứng bạo cường trực (người nằm ngay thẳng đờ” đều thuộc về phong [200]. Các chứng trong bụng réo thành tiếng, vỗ vào như trống, đều thuộc về nhiệt[201]. Các chứng xương đau, nhức nhối âm ỷ, kinh hãi, đều thuộc về hỏa [202]. Các chứng chuyển (bào) phản lệ (tức là chứng lệch bóng đái), nước tiểu đục, lầm, đều thuộc về nhiệt[203]. Các chứng thủy dịch, trong vắt, lạnh lẽo, đều thuộc về hàn [204]. Các chứng nóân ẹo, thổ ra nước chua, bạo chú, hạ bách (dồn gấp xuống, tức kiết lỵ) đều thuộc về nhiệt[205]. Cho nên nói: cần giữ bệnh cơ, đều “tư” về liên thuộc với nó, có, thời cầu ở có, không, thời cầu ở không, thịnh trách ở thịnh, hư trách ở hư [206]. Phải được ở thắng của năm Tàng, sơ không khí huyết cho được điều đạt, để đưa đến mực hòa bình... Đó là chính đạo (3) [207].
Hoàng Đế hỏi:
Cái công dụng về âm dương của năm vị như thế nào? [208]
Kỳ Bá thưa rằng:
Vị tân và cam, nó có cái năng lực phát tán, thuộc về Dương, vị toan và khổ, nó có cái năng lực dũng tiết (làm cho thổ vọt lên, hoặc hạ xuống), thuộc về âm, vị hàm, có cái năng lực dũng tiết, thuộc về âm; Vị Đạm, có cáo năng lực thấm tiết, thuộc về Dương [209]. Sáu vị đó, hoặc thâu, hoặc tán, hoặc hoãn, hoặc cấp, hoặc ttáo, hoặc nhuận, hoặc nhuyễn, hoặc kiên... Nhận thấy lợi về đâu thời theo đó mà thi hành, miễn cho khí được bình [210].
Hoàng Đế hỏi:
Không chuyên về một việc điều khí... Nhưng được vị có thứ có độc, có thứ không độc, nên dùng thứ nào trước, thứ nào sau... Xin cho biết rõ [211].
Kỳ Bá thưa rằng:
Dù có độc, dù không có độc, chỉ chú ý về cái năng lực trị bệnh làm chủ, do đó mà chế tễ cho lớn nhỏ vừa độ... [212].
Xin cho biết “chế” thế nào?
Quân một, thần hai, là chế nhỏ, quân một, thần ba, tá năm, là chế hạng trung, quân một, thần ba tá chín, là chế hạng Đại [213]. Bệnh hàn thời trị bằng nhiệt: bệnh nhiệt thời trị bằng hàn [214], bệnh vi thời dùng phép nghịch, bệnh thậm thời dùng phép tùng [215], bệnh kiên thời tước (như đẽo, xén) đi, là khách thời trừ đi. lao thời dùng phép để ôn, kết thời dùng phép để tán, lưu thời dùng phép để công, táo thời dùng phép để nhuận (như cũng thế), cấp thời làm cho hoãn, tán thời làm cho thâu, tổn thời làm cho ích, giật thời làm cho hành, kinh thời làm cho bình... hoặc làm cho thận (dẫn lên), hoặc làm cho hạ (dẫn xuống), hoặc ma (xoa bóp), hoặc dục (tắm, ngâm), hoặc bách dồn vào), hoặc hiếp (cướp bỏ bệnh đi, một phương pháp mãnh liệt), hoặc khai, hoặc phát. Đều làm cho đúng “mực” thì thôi [216].
Hoàng Đế hỏi:
Thế nào là nghịch, tùng? [217]
Kỳ Bá thưa rằng:
Nghịch là chính trị, tùng là phản trị. Theo ít, theo nhiều, cốt xem có lúc làm việc ra làm sao? [218]
Hoàng Đế hỏi:
Phản trị là thế nào? [219].
Kỳ Bá thưa rằng:
Dùng nhiệt vi hàn, dùng hàn vi nhiệt, dùng tắc vi tắc, dùng thông vi thông. Phải phục cái sở chủ, mà trước cái sở nhân. Lúc bắt đầu thời đồng, khí về sau thời dị, có thể làm cho phá chứng tích, có thể làm cho vỡ chứng rắn, có thể khiến cho khí hòa, có thể khiến cho bệnh khỏi (1) [220].
Hoàng Đế hỏi:
Khí điều mà được, như thế nào? [221]
Kỳ Bá thưa rằng:
Hoặc nghịch, hoặc trùng, hoặc trùng mà nghịch, hoặc nghịch mà trùng... Sơ thông cho khi được điều hòa, đó là đạo chính (2) [222].
Hoàng Đế hỏi:
Bệnh phát sinh, trong ngoài như thế nào? [223]
Kỳ Bá thưa rằng:
Bệnh từ trong phát ra ngoài, thời phải điều trị ở bên trong, bệnh từ ngoài phạm vào trong, thời điều trị ở bên ngoài. Từ bên trong phát ra bên ngoài, mà thịnh ở bên ngoài, trước điều trị bên trong, rồi sau điều trị bên ngoài, từ bên ngoài, rồi sau điều trị bên trong. Nếu trong ngoài không liên lạc với nhau, thời trị chủ bệnh [224].
Hoàng Đế hỏi:
Về chứng hỏa nhiệt, lại ố hàn, phát nhiệt, có cái trạng thái như ngược. Hoặc mỗi ngày phát một lần, hoặc cách vài ngày lại phát, đó là cớ sao? [225]
Kỳ Bá thưa rằng:
Đó là do cái khí thắng phụ, cái thời hội ngộ, có nhiều ít khác nhau. Aâm khí nhiều mà Dương khí ít, thời cái ngày phát bệnh xa. Dương khí nhiều mà Aâm khí ít, thời cái ngày phát bệnh gần. Đó là do thắng với phục cùng xen nhau và cái tiết thứ của sự thịnh suy nó phát ra như vậy. Về chứng ngược cũng cùng một nguyên tắc (1) [226]
Hoàng Đế hỏi:
Luận nói: trị hàn bằng nhiệt, trị nhiệt bằng hàn... Vậy mà có khí chính là bệnh nhiệt, dùng hàn để trị mà vẫn nhiệt, có khí chính là bệnh hàn, dùng nhiệt để trị mà vẫn hàn... Hai trường hợp đó đều là tân bệnh mới phát, vậy điều trị thế nào [227].
Kỳ Bá thưa rằng:
Cách chứng dùng hàn để trị mà vẫn nhiệt, nên bổ ở phần Aâm, các chứng dùng nhiẹât để trị mà vẫn hàn, nên bổ ở phần Dương... Đó tức là cầu với dùng loài để điều trọ (1) [228].
Hoàng Đế hỏi:
Uống thuốc hàn mà lại nhiệt, uống thuốc nhiệt mà lại hàn, là cớ sao? [229].
Kỳ Bá thưa rằng:
Vì trí cái vượng khí, nên mới “trái lại” như vậy [230].
Không trị vượng khí mà cũng thế, là vì sao? [231]
Đó là không xét ở sự liên thuộc của năm vị. Phàm năm vị vào Vị, no đều dẫn cái cơ quan mà no ưa thích (hỷ). Toan trước vào Can. Khổ trước vào Tâm, Cam trước vào Tỳ, Tân trước vào Phế, Hàm trước vào Thân. “Lâu mà tăng khí”, đó là lẽ thường của vật hóa. Khí tăng mà cứ để lâu mãi, đó là cái nguyên do ốm và chết...(2) [232] .
Hoàng Đế hỏi:
Phương chế có chia ra Quân và Thần là vì sao? [233]
Kỳ Ba thưa rằng:
Cái vị chủ trị vào bệnh, thì là Quân; vị nào tá quân thời là Thần; giúp việc với Thần gọi là Sứ. Chứ không phải theo cái nghĩa thượng, trung, hạ là ba phẩm đâu. [234]
Hoàng Đế hỏi:
Chia ra ba phẩm là thế nào? [235]
Kỳ Bá thưa rằng:
Chỉ là tỏ ra thiện ác khác nhau đấy thôi. (1) [236]
Hoàng Đế hỏi:
Bệnh chia trong ngoài, như thế nào? [237]
Kỳ Bá thưa rằng:
Về phương pháp điều khí, cần phải phân biệt Aâm, Dương. Định rõ bệnh do trong hay do ngoài, mà giữ cho đúng địa vị của nó. Bệnh vi thời dùng phép để điều hòa; bệnh hơn lên một chút thời dùng phép để bình trị; nêu thịnh thời phải đoạt nó đi, hoặc phát hãn, hoặc công hạ.v.v… Đến như các chứng hàn, nhiệt, ôn, lương thời dùng hàn trị nhiệt, dùng nhiệt trị hàn… Đều theo về liên loại của nó mà làm cho trừ giảm bệnh tà… Miễn sao giữ đúng nguyên tắc, vạn cử, vạn toàn, tự nhiên thọ mệnh được lâu dài, mà đối với Y đạo cũng không có gì khuyết hám nữa. [238] (Hết quyển chín)