THIÊN 72 - 73 : LỤC NGUYÊN CHÍNH KỶ ĐẠI LUẬN

Kỳ Bá thưa rằng:
Trước phải lập lấy “niên”, để cho rõ là thuộc khí nào, cái số vận hành của Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ, cái hóa về sự lâm ngự của Hàn, Thử, Táo, Thấp, Phong, Hỏa... Như thế thời thiên đạo có thể thấy, dân khí có thể đều, âm dương quyển thư, gần mà không nhầm. Vậy xin lần lượt nói rõ [2].
Hoàng Đế hỏi:
Chính của Thái dương như thế nào [3]?
Kỳ Bá thưa rằng [4].
Đó thuộc về những năm Thìn, Tuất... Thái dương Tư thiên, Thái âm Tại toàn. Phàm lại Chính của những năm Thái dương Tư thiên tà hiếp do khí hóa vận hành Tư thiên (khí đến trước khi mùa chưa đến...) Thiên khí nghiêm túc (hanh hái), địa khí yên lặng, hàn khí tràn ngập thái hư, dương khí không thi hành được chính lệnh. Thủy với Thổ hợp đức. Trên ứng lên Thần tinh và chấn tinh, về loài cốc (thóc), sắc vàng. Lệnh của nó thư từ (thong thả), hàn chính phát triển nhiều, nơi trầm lây không dương diễm (hơi nóng của khí dương), nên hỏa phát phải đợi thời, khí dương chủ trì về khoảng giữa, mưa nhuần không ngớt, rồi lại qua về Thái âm... Mây về bắc cực, thấp hóa lan, nhuần thấm muôn vật, hàn khắp ở trên, sấm động ở dưới, khí của hàn thấp, cùng giao với nhau. Do đó, dân sinh bệnh hàn thấp, cơ nhục nhão nát; túc nuy không cử động được, đại tiện tiết tả, và huyết giật (tràn)  [5].
“Sơ chi khí”, khi đất thay đổi, khí sẽ đại ôn (ấm nhiều); loài cỏ sớm tốt, dân mắc dịch lệ, ôn bệnh phát sinh, mình nóng, đều nhức, nóân ọe, ngoài da mụn lở  [6].
“Nhị chi khí”, đại lương (mát nhiều) lại đến, loài cỏ gặp lạnh, hỏa khí bị chèn, dân phát bệnh khí uất, trung mãn. Khí hàn mới bắt đầu (rét)  [7].
“Tam chi khí”, chính của thiên khí tán bố, hàn khí tràn lan; thường mưa nhiều. Dân mắc bệnh hàn mà lại nhiệt trung (nóng ở bên trung), các ung thư phát sinh ở bộ phận dưới, tâm nhiệt và sầu muộn (bực, nhọc, mê mẩn), không kịp chữa sẽ chết [8].
“Tứ chi khí”, phong với thấp giao tranh, phong hóa làm rõ, bấy giờ mới trưởng, mới hóa, mới thành... Dân mắc bệnh đại nhiệt, ít khí, cơ nhục nhão nát, túc nuy, tiết tả hặc trắng hoặc đỏ  ^[9].
“Ngũ chi khí”, Khí dương lại hóa, loài thảo mới trưởng, mới hóa, mới thành, dân bệnh mới được hư (dễ chịu)  [10].
“Chung  chi khí” địa khí chính ngôi, thấp lệnh lưu hành, khí âm thái hư, khói bụi tràn đồng ruộng, dân mới bị rét lạnh (buồn bã), gió rét đã đến. Nếu trái thế, các loài có thai dựng sẽ không thành  [11].
Cho nên thuộc về năm Thái dương tư thiên, nên dùng vị khổ để làm cho “táo”, làm cho ôn ( [12].
Phải “chiết” bỏ cái khi làm nên uất, và giúp thêm cho cái hóa nguyên của nó. Đè nén cái vận khí, giúp đỡ cái “bất thắng”, đừng để cho nó quá bạo mà sinh ra bệnh tật  [13].
Aên tuế cốc để bảo toàn lấy chân nguyên, tránh hư tà để cho yên chính khí [14].
Chước lượng cái khí nó đồng hay dị, hoặc dùng nhiều, hoặc dùng ít để chế lại. Nếu “cùng” hàn thấp thời dùng táo, nhiệt để hóa, nếu “khắc” hàn thấp thời dùng táo thấp để hóa. Vậy “cùng” thời dùng nhiều, “khác” thời dùng ít  [15].
Muốn dùng hàn, phải cách xa cái thời kỳ hàn, muốn dùng nhiệt, phải cách xa cái thời kỳ nhiệt, muốn dùng ôn phải cách xa cái thời kỳ ôn, muốn dùng lương phải các xa cái thời kỳ lương. Về sự ăn cũng cùng một phương pháp. Nếu giả thời làm trái lại, không đúng thế thời mắc bệnh, đó tức là phải giữ đúng “thời” (mùa) vậy (6) [16].
Hoàng Đế hỏi:
Chính của những năm thuộc Dương minh như thế nào [17]?
Kỳ Bá thưa rằng:
Thuộc về những năm Mão, Dậu... Dương minh táo kim Tư thiên; Thiếu giác hóa vận; Thiếu âm quân hỏa Tại toàn [18].
Phàm cái chính của những năm Dương minh Tư thiên, khí hóa, vận hành đều hậu thiên (1). Thiên khí kính cấp, địa khí quang minh (2). Dương khí chuyên phát huy chính lệnh của mình, nên khí viêm trử tràn lan, mọi vật táo và kiên (3). Thuần phong mới trị phong tao ngang vận, tràn tới khí giao, nhiều dương, ít âm, mây theo mưa xuống, thấp hóa mới sinh, táo cực rồi nhuận (4). Về loài cốc, sắc nó trắng và đỏ (5) [19].
Kim với Hỏa hợp đức, trên ứng với Thái Bạch, Huỳnh hoặc chính của nó thao thiết, lệnh của nó cường, loài chập trùng mới hiện, nước chảy không thành băng. Dân sinh bệnh khái, ách tắc (nghẽn ở cuống họng); chứng hàn nhiệt bạo phát, run rẩy, và long bế (tiểu tiện vít hoặc buốt)  [20].
“Thanh” trước rồi mới “kính” loại mao trùng sẽ chết; “nhiệt rồi mới bạo”, loài giới trùng sẽ hại ^[21].
Khi nó phát ra táo (vội vàng, gấp bách); sự thắng phục phát sinh, rất là rối loạn, cái khí thanh, nhiệt, đứng vững ở thời lỳ khí giao [22].
“Sơ chi khí”, khí đất mới đổi, (1) âm mới ngừng, khí mới túc (nghiêm, lạnh) nước mới thành băng, hàn võ mới hóa. Sẽ phát ra bệnh nhiệt trướng, mà mặt phù thũng, hay ngủ, cầu (đau ở sống mũi), nục (huyết ra đằng mũi), xị (hắt hơi), khiếm (vươn vai), ẩu (oẹ); tiểu tiện vàng và đỏ, quá lắm thời lâm (do tiểu nhỏ giọt) [23].
“Nhị, chi khí”, khí dương mới tán bố, dân mới sễ chịu, mọi vật mới sinh ra và tốt, lệ khí mới đến, dân hay bạo tử  [24].
“Tam chi khí”, thiên chính mới tán bố, lương khí (khí mát) mới lưu hành; táo với nhiệt giao hợp. Táo cực mà nhuận, dần sẽ mắc bệnh hàn, nhiệt  [25].
“Tứ chi khí”, mưa lạnh xuống; bệnh bỗng dưng ngất đi, run rẩy, nói mê, ít khí, cuống họng khô, khát đòi uống, mà tâm thống, ung thũng (mụn sưng), thương dương (lở láy), hàn ngược (sốt rét), cốt nuy và tiện huyết (4) [26].
“Ngũ chi khí”, Xuân lệnh lại lưu hành, loài thảo lại tốt tươi, dân khí hòa (5) [27].
“Chung chi khí”, dương khí tán bố, khí hậu lại ôn, chập trùng hiện ra, nước không thành băng, dân mới an khang. Nếu biến tai sảnh, sẽ là bệnh ôn (6) [28].
Cho nên ăn tuế cốc cho yên chính khi, nên ăn “gián cốc” để trừ tà khí (1). Nên dùng các vị hàm, vị khổ, vị tân, dùng các phép thanh, phép hãn, phép tán (2). Làm cho yên vận khí, đừng để thụ tà (3); nên chiết bỏ uất khí mà giúp cho hóa nguyên (4), dùng các khí hàn, nhiệt, khinh, trọng, mà chế hoặc ít, hoặc nhiều. Nếu đồng nhiệt thời nhiều thiên hóa,  đồng thanh thời nhiều địa hóa  [29].
Dùng lương, nên xa thời kỳ lương, dùng nhiệt nên xa thời kỳ nhiệt; dùng hàn nên xa thời kỳ hàn, dùng ôn nên xa thời kỳ ôn... Việc ăn, nên cùng một phương pháp. Có “giải” thời trái lại, đó là đạo chính. Nếu trái phương pháp đó, sẽ làm loạn kinh của trời đất, và rối cấi “kỷ” của âm dương  [30].
Hoàng Đế hỏi:
Chính lệnh của Thiếu dương như thế nào [31]?
Kỳ Bá thưa rằng:
Thuộc về những năm Dần, Thân... Thiếu dương tướng hỏa Tư thiên, Thái giác hóa vận; Quyết âm phong mộc Tại toàn [32].
Phàm cái chính của những năm Thiếu dương Tư thiên khí hóa, vận hành tiên thiên. Thiên khí chính (1), địa khí nhiều (rối loạn)  [33].
Phong sẽ nóåi to, cây đổ, cát bay, khí viêm hỏa mới lưu hành, mưa sẽ thương xuống (3). Hỏa với mộc cùng đức, trên ứng với Huỳnh hoặc, Tuế tinh. Về loài cốc sẽ hiện sắc đan (đỏ) thương (xanh), chính của nó nghiêm, lệnh của nó nhiễu [34].
Cho nên phong với nhiệt cùng tán bố, mây khói tung bay. Thái âm tràn lan, thường gặp khí lạnh, mưa gió dồn dập.
Dân mắc bệnh hàn trung, ngoài mọc lở mụn, trong sinh tiết mãn. Cho nên thánh nhân gặp những năm đó, hòa mà không tranh. Sự vãng phục  phát sinh, dân mắc bệnh hàn nhiệt, ngược Tiết, tủng (điếc) minh (mắt mờ) ẩu thổ, trên mặt đau và sưng, sắc biến (6).
“Sơ chi khí”, địa khí thay đổi, phong thắng nên mọi vật động giao, khí hàn rút đi, khí âm sẽ đến, cỏ cây sớm tốt, hàn tới không giảm bớt, bệnh ôn sẽ phát nghịch, đầu nhức, huyết băng, hiếp mãn, phu tất, mụn lở [37].
“Nhị chi khí”, hỏa lại uất, bụi trắng tung bay, mây theo mưa xuống, phong không thắng được thấp... Dân được an khang. Nếu gặp tai sảnh, sẽ phát bệnh nhiệt uất lên trên, khái nghịch, ẩu thổ, ở trong, hung hiếp không lợi, đầu rức, mình nóng, mê man, mụn mủ [38].
“Tam chi khí”, khí của Tư thiên tán bố, khí viêm thử đến khí của Thiếu dương lâm ở trên, mưa sẽ tràn. Dân mắc bệnh nhiệt trung, Tủng, Minh (mắt mờ), huyết ràn, mụn mủ, khái, ẩu, nục, khát, xị, khiếm, hầu Tý, mắt đỏ, hay bạo tử [39].
“Tứ chi khí”, khí mát đến, khí viêm thử “gián hóa”, bạch lộ xuống, dân khí hòa bình, nếu phát bệnh sẽ phúc mãn, mình nặng [40].
“Chung chi khí”, địa khí chính, phong mới đến, muôn vật lại sinh trưởng, sương mù lưu hành, dân mắc bệnh “quan bế” bất cấm (đi tiểu luôn), tâm thống, dương khí không về tàng nên phát khái  [41].
Nếu bớt vận khí, giúp cho cái “sở bất thắng”, phải chết bỏ uất, trước lấy hóa nguyễn. Nhờ đó bạo vận không sinh ra,  bệnh độc không phát sinh  [42].
Vậy năm đó, nên dùng các vị hàm, vị tân, vị toan nên dùng phép thâm, tiếp tích, pháp phát (8) ^[43].
Nhận xem khí hàn hay ôn, để điều trị tật bệnh, nếu “đồng” phong nhiệt thời dùng nhiều hàn hóa “dị” phong nhiệt thời dùng ít hàn hóa [44].
Dùng nhiệt, nên xa thời kỳ nhiệt, dùng ôn, nên xa thời kỳ ôn, dùng hàn, nên xa thời kỳ hàn, dùng lương nên xa thời kỳ lương, về việc ăn, cũng cùng một phương pháp, đó là đạo chính. Có giả, thời trái lại. Nếu làm trái phương pháp đó, sẽ là nguyên nhân gây nên bệnh  [45].
Hoàng Đế hỏi:
Chính, lệnh của Thái âm như thế nào [46]?
Kỳ Bá thưa rằng:
Thuộc về những năm Sửu, Vị (Mùi) Thái âm thấp thổ Tư thiên, Thiếu giác hóa vận, Thái dương hàn thủy Tại toàn [47].
Phàm cái chính của những năm Thái âm Tư thiên, khí hóa vận hành đều hậu thiên (sau thiên thời mới đến, tức là bất cập) âm khí chuyên chính, dương khí rút lui, gió lớn thường nóåi, khí trời giáng xuống, khí đất bốc lên, đồng ruộng khói tỏa, bụi trắng tung bay, mây về phương nam, thường tuôn mưa lạnh, mọi vật trưởng thành về mùa trường hạ, do đó, dân mắc bệnh hàn thấp, phúc hãn, mình phù, thân thũng, bĩ nghịch, hàn quyết, câu cấp (tay chân co rút), thấp với hàn hợp đức, nên “vàng đen” tối tăm, lưu hành ở trong khí giao, trên ứng với Chấn tinh, Thần minh, chính nó là nghiêm ngặt, bệnh nó yên lặng. Về loài cốc, sắc kiềm huyền (vàng, đen) (1). Cho nên âm “ngừng” ở trên, hàn tích ở dưới, thủy hàn thắng hỏa, thời biến thành băng bộc (nước cứng, mưa đá”, dương quang không thể phát triển, cái khí túc sái sẽ lưu hành.
Cho nên: hữu dư nên ở nơi cao, bất cập nên ở nơi thấp, hữu dư nên sớm, bất cập nên muộn, dó là do địa lợi và khí hòa. Dân khí cũng theo đó [49].
“Sơ chi khí”, địa khí thay đổi; hàn mới đi, xuân khí chính; phong mới đến, sinh khí tán bố, muôn vật tươi tốt, dân khí thỏa thuê, phong với thấp cùng sát với nhau, mưa tới muộn, dân mắc bệnh huyết giật, cân lạc câu cường (co rụt, cứng đờ) quan tiết (các khớp xương) không lợi, mình nặng, cân nuy (rã rời)  [50].
“Nhị chi khí” đại hỏa mới thịnh, mọi vật nhờ sự sinh hóa, dân mới hòa. Chứng ôn lệ lưu hành nhiều, xa, gần đều mắc, khí thấp bốc lên, thường có mưa to  [51].
“Tam chi khí”, thiện chính tán bố, khí thấp giáng xuống, khí đất bốc lên. Thường có mưa, khí lạnh nóái theo. Cảm về khí hàn thấp đó, nên dân mắc bệnh mình nặng, hung phúc mãn, hoặc trướng [52].
“Tứ chi khí”. Uûy hỏa mới tới, hơi nóng nung nấu, khí đất bốc lên, khí trời bĩ cách, sớm chiều gió lạnh, cỏ cây khói tỏa, thấp hóa không tan, do đó móc trắng đêm xa để thành thu lệnh. Dân mắc bệnh tấu lý nhiệt huyết bạo giật, ngược, tâm phúc mãn, nhiệt trướng, quá lắm thời phù thũng [53].
“Ngũ chi Khí”, cái bệnh âm thảm đã lưu hành, móc rơi, sương xuống, cỏ cây úa rụng; Khí hàn buốt da, nên phải phòng bị cẩn mật, dân sẽ mắc những bệnh ở ngoài cơ tấu [54].
“Chung chi khí”, khí hàn đại cử, khí thấp đại hóa, sương mới tích, âm mới ngưng, nước rắn thành băng, khí dương quang không thể phát triển. Vì cảm phải khí hàn, nên mắc bệnh quan tiết, yêu chùy thống[55].
Phải chiết bỏ uất khí, mà lấy ở hóa nguyên, giúp cho tuế khí, đừng để tà thắng [56]
Trong năm, nên dùng vị khổ để làm cho táo, làm cho ôn, quá lắm thời dùng phép cho nó “phát” ra, cho nó “tiết” ra. Nếu không phát, không tiết, thời thấp khí sẽ ràn ra ngoài, thịt thối, da nứt, khiến thuỷ huyết đều chảy, phải giúp cho dương hỏa, để ngăn khí hàn, theo khí dị đồng, để định khíều hay ít, nếu đồng hàn, thời dùng nhiệthóa, đồng thấp, thời dùng táo hóa, dị thời dùng ít, đồng thời dùng nhíều [57].
Dùng lương nên xa thời kỳ lương, dùng hàn nên xa thời kỳ hàn, dùng ôn nên xa thời kỳ ôn, dùng nhiệt nên xa thời kỳ nhiệt. Về ăn cũng cùng một phương pháp. Có giả thời dùng trái lại, đó là chính đạo. Nếu trái phương pháp đó sẽ gây nên  bệnh.
 Hoàng Đế hỏi:
Chính lệnh của Thiếu âm như thế nào?
Kỳ Bá thưa rằng:
Thuộc về những năm Tí và Ngọ. Thiếu âm quân hỏa Tư  thiên Thái giác hóa vận, Dương minh táo kim Tại toàn. Phàm chính lệnh của những năm Thiếu âm Tư thiên, khí hóa, vận hành đều Tiên thiên, địa khí nghiêm túc, thiên khí quang minh, thử, nhiệt lại thêm táo, mây theo mưa xuống; khí thấp hóa sẽ lưu hành, mưa nhuần thường xuống. Kim với hỏa hợp đức, trên ứng với Huỳnh hoặc, Thái bạch. Chính của nó sáng sủa, lệnh của nó nghiêm thiết, về loài cốc sắc đan bạch (đỏ và trắng). Thủy, hỏa, hàn, nhiệt, cùng lẫn lộn ở trong khí giao [60].
Nhiệt bệnh phát sinh ở bộ phận trên, thanh bệnh phát sinh ở bộ phận dưới, hàn nhiệt rối loạn, giao tranh ở bên trong. Dân phát bệnh suyễn, huyết giật huyết tiết, cầu, xị, mục xích (mặt đỏ), tí dương (toét ở đuôi mắt), hàn quyết vào Vị, tâm thống, yêu thống, phúc đại (bụng to, cũng như trướng), ách can, (cuống họng khô), thũng thượng (sưng ở các bộ phận trên) [61].
“Sơ chi khí”, địa khí thay đổi, khí táo sắp hết, khí hàn bắt đầu các loài chập trùng lại ẩn nấp, nước mới thành băng, sương lại xuống, gió mới thổi, dương khí bị uất. Dân phải kín đáo, giữ gìn các quan tiết, yêu chùy (xương sống chỗ ngang thắt lưng) đau; khí viên thử sắp tràn lan, trong ngoài mọc mụn lở  [62].
“Nhị chi khí”, dương khí tan bố, phong mới lưu hành, xuân khí mới chính, muôn vật đều tốt; hàn khí thỉnh thoảng đến, dân mới hòa, dân phát bệnh lâm, mắt mờ, mắt đỏ, khí uất lên trên mà nhiệt[63].
“Tam chi khí”, thiên chính tán bố, đại hỏa lưu hành, mọi loài nảy nở; hàn khí thỉnh thoảng đến. Dân mắc bệnh khí quyết, tâm thống, hàn nhiệt thay đổi, khái suyễn, mắt đỏ  [64].
“Tứ chi khí”, khí phục thử đến, thường có mưa lớn, hàn nhiệt đều đến. Dân mắc bệnh hàn nhiệt, ách can, hoàng đản, câu, nục, và ẩm  [65].
“Ngũ chi khí”, sợ hỏa lâm, thử lại đến, dương mới hóa, muôn vật mới sinh, mới lớn và tốt, dân an khang, nếu có tai sảnh, sẽ là bệnh ôn [66].
“Chung chi khí” táo lệnh lưu hành, dư hỏa cách trở ở bên trong, thũng ở bộ phận trên, khái, suyễn, quá lắm thời huyết giật. Hàn khí phát sinh luôn, do đó sương mù tỏa. Bệnh phát sinh ở trong bì phu, tấu lý, hợp với dưới hiếp, liền xuống thiếu phúc mà sinh hàn trung, do địa khí sắp đổi vậy [67].
Phải nén bớt vận khí, giúp các tuế trắng, chiết bỏ cái uất phát, trước lấy ở hóa nguyên. Đừng để cho bạo quá mà sinh bệnh  [68].
Aên tuế cốc để bảo toàn chân khí, ăn gián cốc để trừ bỏ hư tà [69].
Trong năm, nên dùng vị hàm để làm cho nhuyễn, và điều trị ở bộ phận trên, quá lắm thời dùng vị khổ làm cho phát ra, dùng vị toàn để cho thâu lại, mà làm cho yên bộ phận dưới. Quá lắm thời dùng vị khổ để làm cho tiết  [70].
Nên chước lượng sự đồng, dị, mà dùng nhiều, ít. Nếu đồng thiên khí thời dùng hàn thanh đế hòa, đồng địa khí thời dùng ôn nhiệtđể hóa  [71].
Dùng nhiệt, nên xa thời kỳ nhiệt, dùng lương, nên xa thời kỳ lương; dùng ôn nên xa thời kỳ ôn; dùng hàn nên xa thời lỳ hàn. Về việc ăn, cũng cùng một phương pháp. Có giả, thời trái lại; đó là đạo chính. Nếu trái phương pháp đó sẽ gây nên tật bệnh.
Hoàng Đế hỏi:
Chính lệnh của Quyết âm như thế nào?
Kỳ Bá thưa rằng:
- Thuộc về những năm Tị, Hợi, Quyết âm phong mộc Tư thiên; Thiếu giác hóa vận; Thiếu dương tướng hỏa Tại toàn. Phàm chính lệnh của những năm quyết âm Tư thiên, khí hóa, vận hành đều hậu thiên. Các năm đều đồng với chính tuế, khí hóa, vận hành đều đồng với Tư thiên [74].
Thiên khí nhiễu, địa khí chính, phong sinh ở nơi cao xa, khí viêm nhiệtnóái theo, mây theo mưa xuống khí thấp hóa sẽ lưu hành, phong với hỏa cùng đức, trên ứng với Tuế tinh, Hình hoặc Chính nó nhiễu, lệnh nó chóng, về loài cốc sắc thương (xanh xám) và đen, phong, táo, hỏa, nhiệt, thắng phục đổi thay; chập trùng bò ra, nước không thành băng. Nhiệt bệnh phát sinh ơ dưới, phong bệnh phát sinh ở trên, phong táo thắng phục lưu hành ở khoảng giữa (2) ^[75].
“Sơ chi khí”, khí hàn mới túc (gay gắt, buốt), sái khí vừa mới đến, dân bệnh ở phía dưới, bên hữu Tại toàn của Thiếu dương [76].
“Nhị chi khí”, hàn không dứt, nước tuyết thành băng, sái khí mới phát triển, sương mới xuống, cỏ bị khô đét ở trên, đòi phen hàn võ, Dương lại hóa ở dưới, dân mắc bệnh nhiệt ở trong  ^[77].
 “Tam chi khí”, thiên chính bố tán, thường có gió to, dân mắc bệnh thường chảy nước mắt, ù tai, chóng mặt  [78].
“Tứ chi khí”, các khí phục thử, thấp nhiệt cùng giao tranh ở phía trên bên tả Quyết âm Tư thiên, dân mắc bệnh Hoàng đản và phù thũng  [79].
“Ngũ chi khí”, Khí táo thấp thay nhau thắng, Khí trầm âm tán bố, dao hàn cắt da, đòi phen mưa, gió  [80].
“Chung chi khí” uý hỏa tư lệnh, khí dương biến hóa, chập trùng bò ra, nước không thành băng, địa khí phát tiết mạnh, loài cỏ nảy mọc, con người dễ chịu. Nếu gặp khí biến, sẽ mắc bệnh ôn lệ  [81].
Phải chiết bỏ bớt khí uất, giúp thêm hóa nguyên đở cho vận khí, đừng để tà thắng  [82].
Trong năm, nên dùng vị tân để điều trị bộ phận trên, dùng vị hàm để điều trị bộ phận dưới, cái khí úy hỏa đừng phạm càn vào nó (8) [83].
Dùng ôn, nên xa thời kỳ ôn, dùng nhiệt nên xa thời kỳ nhiệt, dùng lương nên xa thời kỳ lương, dùng hàn nên xa thời kỳ hàn. Về  việc ăn, cũng cùng một phương pháp. Có giả, thời trái lại, đó là đạo chính. Nếu trái phương pháp đó, sẽ gây tật bệnh.
Hoàng Đế hỏi:
Phu tử nói đã rất rõ, nhưng lấy gì để tỏ về sự tương ứng...? [85]
 Kỳ Bá thưa rằng:
Phàm sáu khí, lúc đi có thứ tự lúc ngừng có vị trí. Cho nên thường lấy tháng giêng, ngày sóc (mồng một), sáng rõ, nhận xem; biết được vị trí, thời sẽ biết được ở đâu rồi [86].
Vận hữu dư, nó đến trước, vận bất cập, nó đến sau. Đó là cái đạo của trời và là lẽ thường của khí. Nếu vận không hữu dư, không bất túc, tức là chính tuế, vì nó đến đúng với mùa [87].
Hoàng Đế hỏi:
Cái khí thắng phục, đã có nhất định rồi. Còn cái sự tai sảnh xảy đến, lấy gì để dự biết được [88]?
Kỳ Bá thưa rằng:
Nếu không phải khí hóa, thời tức là tai sảnh  [89].
Hoàng Đế hỏi:
Cái số của trời đất, chung thủy như thế nào [90]?
Kỳ Bá thưa rằng:
- Bắt đầu của số, khởi ở trên mà chung (cuối cùng) ở dưới. Nửa năm về trước, thiên khí làm chủ, nửa năm về sau, khí đất làm chủ. trong lúc trên dưới giao hỗ, thời khí giao làm chủ. Như thế là hết về tuế kỷ. Cho nên nói: rõ được vị trí thời “khí, nguyệt” có thể biết được  [91].
Hoàng Đế hỏi:
Tôi coi việc đó, đến lúc thi hành, lại thấy có chỗ không hợp, là vì sao [92]?
Kỳ Bá thưa rằng:
Khí dụng có nhiều ít, hóa hiệp có thịnh suy. Thịnh, suy, nhiều ít... Cũng đều chung một sự biến hóa của trời đất. Tỉ như, phong ôn, đồng hóa với mùa Xuân, nhiệt huân, hôn hỏa, đồng hóa với mùa Hạ, thắng với phục, đồng, táo, thanh, yên (khói) lộ (móc), đồng hóa với mùa Thu, mây, mưa, tối, tăm, đồng hóa với mùa Trường hạ, khí lạnh, sương, tuyết băng… đồng hóa với mùa Đông. Đó là sự hóa do năm vận, sáu khí trời đất, và sự thường về thịnh suy thay đổi ^[93]
Hoàng Đế hỏi:
Năm vận, vận hành mà đồng thiên hóa, gọi là thiên phù, tôi đã biết rồi. Còn đồng địa hòa, như thế nào [94]?
Kỳ Bá thưa rằng:
Thái quá mà đồng với thiên hóa, có ba vận; bất cập mà đồng [95].
Thiên hóa cũng có ba vận. Thái quá mà đồng địa hóa có ba vận, bất cập mà đồng địa hóa cũng có 3 vận [96].
Vậy tất cả cộng có hai mươi bốn năm [97].
Tỉ như: những năm Giáp thìn, Giáp tuất, dưới Thái cung gia Thái âm; những năm Nhâm dần, Nhâm thân, dưới Thái giác gia Quyết âm, những năm Canh tí, Canh ngọ, dưới Thái thương gia Dương minh. Như thế là ba vận (đó là thái quá ba vận, hợp với sáu khí, cộng 6 năm ^{[99]. Những năm Quý Tỵ, Quý hợi dưới Thiếu chủy gia Thiếu dương; những năm Tân sửu,} Tân vị (mùi) dưới Thiếu vũ gia Thái dương, những năm Quý mão, Quý dậu, dưới Thiếu chủy gia Thiếu âm, như thế ba vận (đó là bất cập mà đồng địa hóa ba vận, hợp với sáu khí cộng sáu năm) [100]. Những năm Mậu tý, Mậu ngọ trên Thái chủy lâm Thiếu âm, những năm Mậu dần, Mậu thân trên Thái chủy lâm Thiếu dương, những năm Bính thìn Bính tuất trên thái vũ, lâm Thái dương. Như thể bavận, (đó là thái quá mà đồng thiên hóa ba vận, hợp với sáu khí, cộng 6 năm [101]. Những năm Đinh tỵ, Đinh hợi, trên Thiếu giác lâm Quyết âm; những năm Aát mão. Aát dậu, trên Thiếu dương lâm Dương minh; những năm Kỷ sửu, Kỷ vị (mùi) trên Thiếu cung lâm Thái âm... Như thế là ba vận (đó là bất cập mà đồng thiên hóa ba vận, hợp với saú khi, cộng sáu năm [102]. Ngoài hai mươi bốn năm ấy, thời không có gia là lâm nữa (chỉ 24 năm ấy là có thượng, hạ, gia, lâm, còn 36 năm khác thời không có) [102].
Hoàng Đế hỏi”
“Gia” như thế nào? [103]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thái quá mà gia đồng với Thiên phù, bất cập mà gia đồng với tuế hội (1) [104].
“Lâm: như thế nào? [105]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thái quá, bất cập, đều có Thiên phù, mà biến hành có nhiều ít, bệnh hình có nhẹ nặng, sống chết có sớm, muộn khác nhau (2) [106].
Hoàng Đế hỏi:
Phu tử nói: dùng hàn xa hàn, dùng nhiệt xa nhiệt, tôi chưa hiểu rõ. Xin cho biết thế nào là “xa”?. ^[107].
Kỳ Bá thưa rằng:
Dùng nhiệt đừng phạm nhiệt, dùng hàn đừng phạm hàn. Thuận thời hòa, trái thời bệnh. Vậy phải kính sợ mà lánh xa. Đó tức “thời” khởi theo sáu vị vậy (1) [108].
Hoàng Đế hỏi:
Oân lương như thế nào? [109]
Kỳ Bá thưa rằng:
Tư khí là nhiệt, dùng nhiệt đừng phạm, tư khí là hàn, dùng hàn đừng phạm, tư khí là lương, dùng lương đừng phạm, tư khí là ôn dùng ôn, đừng phạm, gián khí đồng với chủ khi, đừng phạm, dị với chủ khí thời có thể tiểu phạm (hơi phạm). Đó là “tứ úy” (bốn đều sợ), phải xét cho kỹ (2) [110].
Hoàng Đế hỏi:
Phạm thời như thế nào? [111]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thiên khí trái thời (mùa) thời có thể theo thời, nếu thắng được chủ, thời có thể phạm. Lấy quân bình làm giới hạn, mà không thể quá.
Đó là bảo tà khí “phản thắng” (3).
Cho nên nói: đừng mất thiên tín, đừng trái khí nghi, đừng đỡ cái thắng, đừng giúp cái nhục. Thế là chính trị (4).
Hoàng Đế hỏi:
Năm vận khí lưu hành, cái kỷ của chủ tuế, có thường số không? [113]
Kỳ Bá thưa rằng:
Tôi xin theo thứ tự, nói dưới đây: (1).
Những năm Giáp tý, Giáp ngọ, ở trên, Thiếu âm quân hỏa Tư thiên, ở giữa, thái cung thổ vận, ở dưới Dương minh táo kim Tại toàn. Nhiệt hóa hai (2) võ hóa năm (3) Táo hóa bốn (4). Đó là những ngày chính hóa (5). Về hóa, ở trên thời hàm, hàn (6); ở giữa  thời khổ nhiệt(7), ở dưới thời toan nhiệt(8). Đó là những thích nghi về dược là Thực (9).
Những năm Aát sửu, Aát vị “mùi”. Ở trên, Thái âm thấp thổ Tư thiên, ở giữa, Thiếu khương, Kim vận, ở dưới, Thái dương hàn thủy Tại toàn. Nhiệthóa, hàn hóa, thắng phục đồng (nhiệt thắng, hàn phục). Đó là tà khí hóa, nhật (1). Thấp hóa năm (2); thanh hóa bốn (3), hàn hóa sáu (4). Đó tức và chính hóa (5). Về hóa ở trên thời khổ, nhiệt(6); ở giữa thời toàn, hòa (7), ở dưới thời cam nhiệt(8). Đó tức là thích nghi của dược phẩm và thực vị (9).
Những năm Bính dần, Bính thân... ở trên, Thiếu dương Tướng hỏa Tư thiên, ở giữa, Thái vũ thủy vận, ở dưới, Quyết âm phong mộc Tại toàn [116].
Hỏa hóa hai (1); hàn hóa sáu (2); phong hóa ba (3), đó tức là chính hóa nhật (4). Về hóa ở trên thời hàm, hàn (5), ở giữa thời hàm, ôn (6), ở dưới thời tân, ôn (7). Đó là thích nghi của thực vị và dược phẩm (8) [117].
Những năm Đinh mão, Đinh dậu. Ở trên, Dương minh táo kim Tư thiên, ở giữa, Thiếu giác một vận, ở dưới, Thiếu âm quân hỏa Tại toàn [118].
Thanh hóa, nhiệt hóa, thắng với phục động. Đó tức là tà hóa nhật (1). Táo hóa sáu (2); Phong hóa ba (3) nhiệt hóa bảy (4), đó tức là chính hóa nhật (5). Về hóa: ở trên thời khổ, và hơi ôn (6) [119].
Ở giữa thời tân và hòa (7); dưới thời hàm và hàn (7). Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm ^[120].
Những năm Mậu thìn, Mậu tuất. Ở trên, Thái dương hàn thủy Tư thiên, ở giữa, Thái chủy hỏa vận, ở dưới, Thái âm thấp thổ Tại toàn [121].
Hàn hóa sáu (1); nhiệt hóa bảy (2), thấp hóa năm (3), đó tức là chính hóa nhật (4). Về hóa, ở trên thời thổ và ôn, ở giữa thời Cam và Hòa, ở dưới thời Cam và ôn. Đó là thích  nghi của thực vị và dược phẩm. [122]
Những năm Kỷ tỵ, Kỷ hợi. Ở trên, Quyết âm, phong mộc Tư thiên, ở giữa, Thiếu cung thổ vận, ở dưới. Thiếu dương tướng hóa Tại toàn [123].
Phong hóa, thanh hóa, thắng và phục đồng. Đó tức là khí hóa nhật (1) Phong hóa ba (2) Thấp hóa năm (3); Hỏa hóa bảy (4) Đó tức là chính hóa nhật. Về hóa, ở trên thời Tân và lương, ở giữa thời Cam và hòa, ở dưới thời hàm và hàn. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm. [124]
Những năm Canh ngọ. Canh tý. Ở trên, Thiếu âm quân hỏa Tư thiên, ở giữa Thái thương Kim vận, ở dưới, Dương minh táo kim Tại toàn [125]. Nhiệt hóa bảy (1), thanh hóa, chín (2), táo hóa, chín (3). Đó là chính hóa nhật. Về hóa, ở trên thời hàm và hàn, ở giữa thời Tân và ôn, ở dưới thời Toan và ôn. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm [126].
Những năm Tân vị, Tân sửu. Ở trên, Thái âm thấp thổ Tư thiên, ở giữa Thiếu vũ Thủy vận, ở dưới Thái dương hàn thủy Tại toàn [127]. Võ hóa, Phong hóa, thắng và phục đồng. Đó tức tà khí hóa nhật (1). Võ hóa năm (2), hàn hóa một (3), đó tức là chính hóa nhật. Về hóa, ở trên thời khổ và nhiệt, ở giữa thời khổ và hòa, ở dưới thời khổ và nhiệt. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm [128].
Những năm Nhâm thân, Nhâm dần. Ở trên, thiếu dương tướng hỏa Tư thiên; ở giữa, Thái giác, mộc vận; ở dưới, Quyết âm phong mộc Tại toàn. [129] Hỏa hóa hai(1); Phong hóa, tám(2) đó tức là chính hóa nhật. Về hoa ở trên là hàm và hàn, ở giữa là toan và hòa; ở dưới là Tân và Lương. Đó là thích nghi của thực vị và dược phẩm. [130]
Những năm Quý dậu, Quý mão. Ở trên, Dương minh, táo kim Tư nhiên, ở giữa. Thiếu chủy, Hỏa vận ở dưới, Thiếu âm quân hỏa Tại toàn [131]. Hàn hóa, võ hóa thắng và phục, đồng. Đó tức là tà khí hóa nhật. Táo hóa, võ hóa, thắng và phục, đồng. Đó tức là tà khí hóa nhật. Táo hóa, chín (1), nhiệt hóa, hai (2), đó tức là chính hóa nhật. Về hóa, ở trên thời tiểu ôn, ở giữa thời hàm và ôn, ở dưới thời hàm và hàn. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm [132].
Những năm Giáp tuất, Giáp thìn. Ở trên, Thái dương hàn thủy Tư thiên, ở giữa, Thái cung  chủ vận, ở dưới, thái âm thấp thổ Tại toàn [133]. Hàn hóa, sáu (1), thấp hóa, năm (2), đó tức là chính hóa nhật. Về hóa ở trên thời khổ và nhiệt, ở giữa thời khổ và ôn, ở dưới cũng khổ và ôn. Đó là thích nghi và thực vị dược phẩm [134].
Những năm Aát hợi, Aát tỵ. Ở trên. Quyết âm phong mộc Tư thiên, ở giữa Thiếu dương Kim vận, ở dưới, Thiếu dương tướng hỏa Tại toàn [135].
Nhiệt hóa, hàn hóa, thắng và phục đồng. Đó là tà khí hóa nhật. Phong hóa tám (1), thanh hóa, bốn (2) hỏa hóa, hai (3), đó là cái thời toan và hòa, ở dưới hàm và hàn. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm. [136]
Những năm Bính tý, Bính ngọ. Ở trên, Thiếu âm quân hỏa Tư thiên, ở giữa, Thái vũ thủy vận, ở dưới, Dương minh táo kim Tại toàn [137].
Nhiệt hóa, hai (1), hàn hòa, sáu (2), Thanh hóa bốn (3), đó là chính hóa độ. Về hóa, ở trên thời hàm và hàn, ở giữa thời hàm và khíệt, ở dưới thời toan và ôn. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm [138].
Những năm Đinh sửu, Đinh vị (mùi) ở trên, Thái âm tháp thổ Tư thiên, ở giữa, Thái giác mộc vận, ở dưới Thái dương hàn thủy Tại toàn [139]. Thanh hóa, nhiệthóa, thắng và phục đồng (1). Đó tức là hóa độ của tà khí. Võ hóa, năm (2), Phong hóa ba (3), hàn hóa một (4), đó là chính hóa độ. [140]
Về hóa, ở trên thời khổ và ôn, ở giữa thời tân và ôn, ở dưới thời cam và nhiệt. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm.
Những năm Mậu dần, Mậu thân. Ở trên, Thiếu dương tướng hóa tư thiên, ở giữa, Thái chủy hỏa vận, ở dưới, Quyết âm phong mộc Tại toàn [141].
Hỏa hóa bảy (1); Phong hóa ba (2) đó là chính hóa độ. Về hóa, ở trên thời hàm và hàn, ở giữa, thời Cam và hòa, ở dưới thời tân và lương [142].
Những năm Kỷ mão, Kỷ dậu. Ở trên, Dương minh táo kim Tư thiên, ở giữa, Thiếu cung Thổ vận ở dưới Thiếu âm quân hỏa Tại toàn [143].
Phong hóa, thanh hóa, thắng và phục đồng (1). Đo là hóa độ của tà khi. Thanh hóa, chín (1), Võ hóa, năm (2), nhiệthóa, bảy (3), đó là chính hóa độ, về hóa, ở trên thời khổ và tiểu ôn, ở giữa thời cam và hòa, Ở dưới thời hàm và hàn. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm ^[144].
Những năm Canh thìn, Canh tuất. Ở trên, Thái dương hàn thủy Tư thiên, ở giữa Thái dương Kim vận, ở dưới, Thái âm thấp thổ Tại toàn [145].
Hàn hóa, một (1), Thanh hóa, chín (2), Võ hóa, năm (3), đó là chính hóa độ. Về hóa, ở trên thời khổ và nhiệt, ở giữa thời Tân và ôn, ở dưới thời Cam và khíệt. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm [146].
Những năm Tân tỵ, Tân hợi. Ở trên, Quyết âm phong mộc Tư thiên, ở giữa. Thiếu vũ, thủy vận, ở dưới, Thiếu dương Tướng hỏa Tại toàn [147].
Võ hóa, phong hóa thắng và phục đồng. Đó là hóa độ của tà khí. Phong hóa ba (1), hàn hóa một (2) hỏa hóa bảy (3). Đó là chính hóa độ. Về hóa ở trên thời Tân và Lương, ở giữa thời khổ và hòa, ở dưới thời hàm và hàn [148].
Những năm Nhâm ngọ, Nhâm tý, ở trên, Thiếu âm quân hỏa Tư thiên, ở giữa, Thái giác Mộc vận, ở dưới, Dương minh táo kim Tại toàn [149].
Nhiệt hóa, hai (1), Phong hóa, tám (2), thanh hóa bốn (3). Đó là chính hóa độ. Về hóa, ở trên thời hàm và hàn, ở giữa thời toan và lương, ở dưới thời toan và ôn. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm [150].
Những năm Qúi vị (mùi), Qúi sửu. Ở trên, Thái âm thấp thổ. Tư thiên, ở giữa, Thiếu chủy hỏa vận, ở dưới. Thái dương hàn thủy Tại toàn [151].
Hàn, hóa, võ hóa, thắng và phục đồng. Đó là hóa độ của tà khí. Võ năm (1), hỏa hóa nhai (2) hàn hóa một (3), đó là hóa độ của chính khí. Về hóa trên thời khổ và ôn, ở giữa thời hàm và ôn, ở dưới thời cam và nhiệt. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm [152].
Những năm Giáp thân, Giáp dần. Ở trên Thiếu dương Tướng hỏa Tư thiên, ở giữa Thái cung thổ vận, ở dưới Quyết âmphong mộc Tại toàn [153].
Hỏa hóa, hai (1), võ hóa năm (2); Phong hóa, tám (3), đó là chính hóa độ. Về hóa ở trên thời hàm và hàn, ở giữa thời hàm và hòa, ở dưới thời Tân và Lương, Đó là thích nghi về thực vị  và dược phẩm. [154]
Những năm Aát dậu, Aát mão. Ở trên, Dương minh táo kim Tư thiên, ở giữa Thiếu dương Kim vận, ở dưới Thiếu âm quân hỏa Tại toàn [155]. Nhiệthóa, hàn hóa, thắng và phục đồng. Đó là hóa độ của tà khí. Táo hóa bốn (1), thanh hóa bốn (2), nhiệt hóa hai (3). Đó là chính hóa độ. Về hóa, ở trên thời khổ và tiểu ôn, ở giữa thời khổ và hòa, ở dưới thời hàm và hàn. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm. [156]
Những năm Bính Tuất, Bính Thìn. Ở trên Thái dương hàn thủy Tư thiên, ở giữa, Thái vũ thủy vận, ở dưới, Thái âm thấp thổ Tại toàn [157]. Hàn hóa sáu (1), võ hóa năm (2), đó là chính hóa độ. Về hóa, ở trên thời khổ và nhiệt, ở giữa thời hàm và ôn, ở dưới thời cam và nhiệt. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm [158].
Những năm Đinh tỵ, Đinh hợi. Ở trên, Quyết âm phong mộc Tư thiên, ở giữa thiếu giác mộc vận, ở dưới, Thiếu dương, Tướng hỏa Tại toàn [159]. Thanh hóa, Nhiệt hóa, thắng và phục đồng. Đó là hóa độ của tà khí. Phong hóa ba (1); Hỏa hóa bảy (2), đó là chính hóa độ. Về hóa, ở trên thời Tân và Lương, ở giữa thời Tân và hóa ở dưới thời hàm và hàn. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm. [160]
Những năm Mậu tý, Mậu ngọ. Ở trên, Thiếu âm quân hỏa Tư thiên, ở giữa, Thái chủy, hỏa vận, ở dưới, Dương minh táo, kim Tại toàn [161]. Nhiệt hóa bảy (1), Thanh hóa chín (2), đó là chính hóa độ. Về hóa, ở trên thời hàm và hàn, ở giữa thời cam và hàn, ở dưới thời toan và ôn ^[162].
Những năm Kỷ sửu, Kỷ vị (mùi). Ở trên Thái âm thấp thổ Tư thiên, ở giữa Thiếu cung thổ vận, ở dưới, Thái dương hàn thủy Tại toàn [163]. Phong hóa, thanh hóa, thẳng và phục đồng. Đó là hóa độ của Tà khí. Võ hóa năm (1), hàn hóa một (2) đó là chính hóa độ, về hóa, ở trên thời khổ nhiệt, ở giữa thời cam và hòa, ở dưới thời cam và nhiệt. Đó là thích nghi về thực vụ và dược phẩm [164].
Những năm Canh dần, Canh thân. Ở trên, Thiếu dương tướng hỏa Tư thiên, ở giữa, Thái Thương Kim vận, ở dưới, Quyết âm phong mộc Tại toàn [165]. Hỏa hóa bảy (1), Thanh hóa chín (2), phong hóa ba (3). Đó là chính hóa độ. Về hóa ở trên thời hàm và hàn, ở giữa thời Tân và ôn, ở dưới thời Tân và Lương. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm[166] .
Những năm Tân mão, Tân dậu. Ở trên, Dương minh táo kim Tư thiên, ở giữa Thiếu vũ thủy vận, ở dưới Thiếu âm quân hỏa
Tại toàn [167]. Võ hóa, phong hóa, thắng và phục đồng. Đó là hóa độ của tà khí, Thanh hóa chín (1), nhiệt hóa bẩy (2) hàn hóa một (3). Đó là chính hóa độ. Về hóa, ở trên, khổ và tiểu ôn, ở giữa khổ và hòa, ở dưới, hàm và hàn. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm [168].
Những năm Nhâm thìn, Nhâm tuất. Ở trên, Thái dương hàn thủy Tư thiên, ở giữa Thái giác mộc vận, ở dưới Thái âm thấp thổ Tại toàn [169].
Hàn hóa sáu (1); phong hóa tám (2) võ hóa năm (3). Đó là chính hóa độ. Về hóa ở trên thời khổ và ôn, ở giữa thời toan và hòa, ở dưới thời cam và ôn. Đó là thích nghi về thực vị và dược phẩm.
Những năm Quý tỵ, Quý hợi. Ở trên, Quyết âm phong mộc. Tư thiên, ở giữa. Thái giác hỏa vận, ở dưới Thiếu dương Tướng hỏa Tại toàn [172]. Hàn hóa, võ hóa thắng và phục đồng. Đó là hóa độ của tà khí, phong hóa ở tám (1); hỏa hóa hao (2), đó là chính hóa độ. Về hóa, ở trên, tân và lương ở giữa hàm và hòa, ở dưới hàm và hàn. Đó là thích về thực vi và dược phẩm.
Trở lên là những “kỷ” có định kỳ, thắng và phục chính và hóa, đều có thương số, phải xét cho kỹ. Cho nên, nếu biết được cốt yếu, chỉ nói một điều đã đủ, không biết được cốt yếu, sẽ lưu tán không biết đến đâu là cùng (1) [173].
Hoàng Đế hỏi:
Khí của năm vận, có báo phục tuế khí chăng? (1) [174]
Kỳ Bá thưa rằng:
Uất cực sẽ phát, đợi thời mà sinh ...(2) [175]
Xin cho biết rõ như thế nào? [176]
Cái khí năm thường, (tức là vận), vì có thái quá, bất cập, nên sự phát ra có khác. Thái quá thời bạo, bất cập thời từ. Bạo thời bệnh nặng, từ thời bệnh đứng (vững không nặng lắm) (3) [177].
Thái quá với bất cập, số nó như thế nào[178]?
Thái quá thời theo số “thành”, bất cập thời theo số “sinh” Thổ thời thường là “sinh” (4).
Hoàng Đế hỏi:
Phát ra như thế nào? [180]
Kỳ Bá thưa rằng:
- Thổ uất phát ra, sấm vang hang núi, khí giao dồn dập, bụi tối vàng đen, hóa thành khí trắng, tràn khắp cao sâu, gió thổi cát bay, nước sóng đầy ràn... mưa tuôn tầm tã... Thời kỳ đó, mới sinh, mới hóa, mới trưởng, mới thành. Sẽ phát các chứng bệnh. Tâm phúc trướng (bụng to vượt), trường minh (sôi bụng), đại tiện luôn (tức kiết lỵ), quá lắm thời tâm thống, đầy sưng ở hiếp, ẩu, thổ, hoắc loạn, đình ẩm (nước nghẽn ở hung ức), chú hạ (tiết tả), chân sưng mình nặng. Mây theo mưa xuống, giáng ủng chiêu dương (giáng che phủ ánh mặt trời buổi sớm), núi trầm khói tỏa. Khí mới phát do ở bốn khí. Mây vắt ngang trời, lúc không lúc có... Đó là tiên triệu (1).
Kim uất phát ra. Trời đất trong sáng, gió mát, khí lạnh, hơi may hui hắt, cỏ cây khói tỏa, táo khí lưu hành, sương sa, mọc xuống, sái khí phát sinh. Ở con người, sinh ra các bệnh, khái nghịch. Tâm, hiếp mãn, dẫn xuống Thiếu phúc, hay bạo thống không thể trở mình; ách can, sắc mặt sạm xĩnh. Đất nứt, sương khíều. Về khí “ngũ”. Hễ thấy: đêm rơi móc lạnh, tiếng gió vi vu, đó là tiên triệu (1) [181].
Thuỷ uất phát ra, dương khí rút lui, âm khí trỗi dậy, gió bão như gào, mặt sông nước đóng, từng không mù mịt, mặt đất tiêu điều... [182]
Con người trong thời kỳ đó, sẽ phát sinh các chứng bệnh: hàn khác (khí hàn phạm vào), tâm thống, yêu chùy thống, quân tiết không lợi, co duỗi khó khăn, hay quyết nghịch, bĩ kiên (bí đại tiểu và bụng cứng), phúc mãn... Khí đó phát ra ở nơi trước sau “hai hỏa”. Hễ thấy, từng không đen tối, sắc người đen, vàng...đó là tiên triệu (1) [183].
Mộc uất phát ra, thái hư mù mịt, mây khói tung bay, gió thổi ào ào, cây rung, nhà chuyển.... Do biến của mộc, khiến con người mắc bệnh. Vị quản thống, đau ngang hai hiếp, cách, yết không thông, uống ăn khó khăn, quá lắm thời tai ù, mắt hoa, trong ra không tỏ, thường khí chết ngất... Khí nó không nhất định, đường dài cỏ lướt, cây cao bóng râm, núi xao th6ng ngậm, rừng sâu hổ gầm... Đó là tiên triệu (1).
Hỏa uất phát ra, từng không u âm, che lấp vừng ô, viêm hỏa lưu hành, đại thử thoảng đến... Thấp hóa về sau, cho nên dân mắc bệnh thiểu khí, thương, dương, ung, thũng, hiếp, phúc, hung bối mặt, mắt, tứ chi... đều xung trướng, lại thêm ẩn nghịch, khiết, túng, cốt thống, chú hạ (tả), ôn ngược, phúc trung, bạo thống, huyết giật (huyết tràn, như thổ huyết hoặc tiện huyết v.v...) Lưu chú (trong minh xưng lên từng quầng), tinh, dịch ít mắt đỏ. Tâm nhiệt, quá lắm thời mâu muộn, úc nùng (trong lòng buồn bực, rộn rực), hay bao tử, về khi cuối cùng biến ra đại ôn, chân lông đẫm ướt. Khi đó “tứ động”. Phục thời tĩnh. Dương cực quay lại âm, thấp bệnh sẽ hóa. Núi sông băng tuyết, trầm sâu hơn âm, đó là tiên triệu (1) [185].
Có cái ứng của uất, rồi mới có báo... Phải nhận ở lúc cực, rồi mới có phát. Mộc phát, không có thời kỳ nhất định, vì là thủy theo hỏa vậy (2) [186].
Kỹ xét ở thời, bệnh có thể dự biết. Nếu lỡ với thời trái với tuế năm khí không lưu hành, khiến cho cái chính lệnh sinh, hóa, thâu, tàng cũng không được đúng với lẽ thường (3) [187].
Hoàng Đế hỏi:
Thủy phát mà bộc, tuyết (mưa đá và tuyết), thổ phát mà phiêu, sậu (vỡ, lở), mộc phát mà hủy, chiết (đổ, gẫy), kim phát mà thanh minh (trong sáng), hỏa phát mà huân, muội (nóng bức, tối tăm)... Khí nào gây nên thế? [188]
Kỳ Bá thưa rằng:
Khí có nhiều, ít, phát có vi “nhỏ”, thậm (quá), “vi” là đúng với khí “thậm” là kiêm cả dưới. Kiêm cả dưới, là do nhân ở khí mà biết (1) [189].
Hoàng Đế hỏi:
Năm khí phát ra, không đúng với vị, là vì sao ? [190]
Kỳ Bá thưa rằng:
Vì chính lệnh có chỗ sai suyễn... [191]
Chỗ sai suyễn đó, có nhất định không? [192]
Nếu chậm lại sau, đều ba mươi độ có lẻ...(1) [193].
Hoàng Đế hỏi:
Khí đến mà hoặc trước hoặc sau là vì sao ? [194]
Kỳ Bá thưa rằng:
Vận thái quá thời đến trước, nếu bất cập thời đến sau, đó là thường hậu [195].
Đúng thời mà đến như thế nào? [196]
Không thái quá, không bất cập, là đến đúng với thời (mùa) trái vậy sẽ là tai sảnh [197].
Khí, có khí không phải thời mà hóa, là thế nào? [198]
Thái quá ấy đúng với thời, bất cập ấy theo với “kỷ thắng” [199]
Khí của bốn mùa, lúc đến có sớm có muộn, có cao, có thấp, có tả, có hữu... Hậu nó như thế nào? ^[200]
Hành có nghịch thuận, đến có chậm, chóng, cho nên thái quá thời hóa Tiên thiên, bất cập thời hóa Hậu thiên... [201]
Sự lưu hành như thế nào? [202]
Xuân khí đi về phương Tây, Hạ khí đi về phương Bắc Thu khí đi về phương Đông, Đông khí đi về phương Nam... Cho nên, Xuân khí bắt đầu từ dưới, Thu khí bắt đầu từ trên, Hạ khí bắt đầu ở giữa, Đông khi bắt đầu ở ngọn (tiêu). Xuân khí bắt đầu đi từ bên tả, Thu khí bắt đầu đi từ bên hữu, Đông khí bắt đầu đi từ bên tả; Thu khí bắt đầu đi từ phía trước... Đó là sự thường về chính hóa của bốn mùa. Cho nên ở nơi chí (rất) cao. Đông khí thường có luôn, ở nơi chí hạ, Xuân khí thường ở luôn... Phải suy xét cho tinh tường mới được (2) [203].
Hoàng Đế hỏi:
Sự ứng hiện của năm vận, sáu khí... và sự chính của lục hóa các kỷ của lục biến... Như thế nào? ^[204]
Kỳ Bá thưa rằng:
Sáu khí có chính kỷ, có hóa, có biến, có thắng, có phục, có dụng, có bệnh, “hậu” đều không giống nhau, Đế muốn  biết về đường nào? [205]
Hoàng Đế nói:
Xin phu tử cho biết cả... [206]
Kỳ Bá thưa rằng:
- Phàm, khí khi dẫn đến: Quyết âm đến là hòa bình. Thiếu âm đến là huyên hòa (ấm áp). Thái âm đến là khảm nhục (nóng bức) Thiếu dương đến là viêm thử, Dương minh đến là Thanh kính (mát mẻ, cứng cáp, tức là kim khí); Thái dương đến là hàn phần (rét lạnh). Đó là sự thương của thời hóa (1) [207].
Quyết âm đến nơi là phong phủ, là môn khải (mở mang), Thiếu âm đến nơi là Hỏa phủ, là thư vinh (thư thái, tươi tốt). Thái âm đến nơi là võ phủ là viên doanh (đầy đủ) Thiếu âm đến nơi là Nhiệt phủ, là Hành xuân (đường lối của khí dẫn ra); Dương minh đến nơi là Tư sái phủ, Canh thương (thay đổi, cỏ cây tới mùa Thu thì sắc xanh thay đổi); Thái dương đến nơi là Hàn phủ, là Qui tàng… Đó là đường lối thường của sự tư hóa. Quyết âm đến nơi là sinh nở, là gió lay, Thiếu âm đến nơi là tươi tốt, là hình hiện, Thái âm đến nơi là hóa, là mây mưa, Thiếu âm đến nơi là trưởng dưỡng, là tốt tươi; Dương minh đến nơi là thâu liễm, là sương móc; Thái dương đến nơi là qui tàng, là kín đáo [208].
Quyết âm đến nơi, trước là phong sinh, sau là túc sai, Thiếu âm đến nơi, trước là nhiệt sinh, sau là âm hàn, Thiếu âm đến nơi, trước là thấp sinh, sau là chú võ (mưa gió, xuống); Thiếu dương đến nơi, trước là hỏa sinh sau là oi bức; Dương minh đến nơi, trước là táo sinh, sau là thanh lương, Thái dương đến nơi, trước là hàn sinh, sau là ôn hòa... Đó là sự thường của đức hóa... [209]
Quyết âm đến nơi là mao hóa (hóa sinh loài có lông); Thiếu âm đến nơi là vũ hóa (hóa sinh loài có cánh), Thái âm đến nơi là quả hóa (hóa sinh loài thú và người). Thiếu dương đến nơi là vũ hóa (cũng loài có cánh); Dương minh đến nơi là Giới hóa (hóa sinh loài có vỏ như trai ốc), Thái dương đến nơi là Lân hóa (loài có vẩy như cá...) Đó là sự thường của đức hóa [210].
Quyết âm đến nơi là sinh hóa (sinh sôi nẩy nở) Thiếu âm đến nơi là vinh hóa (tươi tốt), Thái âm đến nơi là nhu hóa (hóa ra khí ẩm ướt), Thiếu dương đến nơi là Mậu hóa (rậm tốt), Dương minh đến nơi là Kiên hóa (cứng bền), Thái dương đến nơi là tàng hóa... Đó là sự thường của truyền bố chính lệnh [211].
Quyết âm đến nơi là phiêu nóä, là mát nhiều. Thiếu âm đến nơi là đại huyên, hàn (rất ấm và rét) Thái âm đến nơi là sấm rét, mưa ro, gió lớn, Thiếu dương đến nơi là gió to, bốc cháy đọng sương… Dương minh đến nơi là cỏ cây lá rụng, hoặc ôn, Thái dương đến nơi là hàn tuyết, băng, bộc, bạch ai (bụi trắng); đó là trạng thái thường của khí biến (1) [212].
Quyết âm đến nơi là nhiễu đông, là Nghinh, tùy (đi lại, hình dung cơn gió), Thiếu âm đến nơi là cao minh diễm (ngọn lửa sáng và cao), là sưng thũng. Thái âm đến nơi là trầm âm, là bạch ai (bụi trắng), là hối, huyến (tối tăm ấm áp); Thiếu âm đến nơi là quang hiển (sáng, tỏ), là đồng vân (mây do nước bốc lên) là Huân (ấm áp); Dương minh đến nơi là yên ai (khói, bụi), là sương móc, là kính thiết (hanh hái), là thê minh (hiu hắt, quạnh quẽ), Thái dương đến nơi là Cương cố (cứng bền), là kiên mang (giá lạnh...) Đó là lệnh thường của sáu khí, thi hành ra bốn mùa [213].
Quyết âm đến nơi là lý cấp, Thiếu âm đến nơi là Dương chẩn, thân nhiệt, Thái âm đến nơi là tích ẩm, là bĩ cách, Thiếu dương đến nơi là xị, ẩu, là Thương dương (lở láy), Dương minh đến nơi là phù hư, Thái dương đến nơi là co duỗi không lợi; Đó là những bệnh thường về mùa Xuân (1) [214].
Quyết âm đến nơi, gây nên chứng chi thống (đau ở hung và hiếp), Thiếu âm đến nơi, gây nên chứng kinh, ố hàn, run rẩy, nói mê (sảng), Thái âm đến nơi gây nên chứng súc mãn (như xúc huyết, và đầy) Thiếu dương đến nơi, gây nên chứng kinh táo, mâu, muội, bạo bệnh; Dương minh đến nơi, gây nên chứng cầu (đau ở sống mũi), và các chứng đau ở xương khu, đầu gốc, đùi, xương ống chân. Thái dương đến nơi, gây nên chứng yêu thống. Đó là bệnh thường của mùa Hạ [215].
Quyết âm đến nơi, gây nên chứng liễu lệ (bị lệch bóng đái không tiểu tiện được), Thiếu âm đến nơi, gây nên chứng hay thương, nói càn, huyết ra đằng mũi hoặc ở mắt; Thái âm đến nơi gây nên chứng chung mãn, hoắc loạn, thổ, tả, Thiếu dương đến nơi, gây nên chứng hầu tý, nhĩ minh (ù tai) ẩu thổ, Dương minh đến nơi, gây nên chứng hiếp thống, thuân yết (rộp da), Thái dương đến nơi, gây nên chứng tẩm hãn (ngủ ra mồ hôi) và Kinh. Đó bệnh thường của mùa Thu [216].
Quyết đến nơi, gây nên chứng hiếp thống, ẩu và tiết. Thiếu âm đến nơi, gây nên chứng nói nhiều và hay cười, Thái âm đến nơi, gây nên chứng phù thũng. Thiếu dương đến nơi, gây nên chứng bạo chú (tả mạch), Khiết túng vào bạo tử. Dương minh đến nơi gây nên chứng cừu, xị, Thái dương đến nơi, gây chứng lưu tiết, tiểu tiện bất cấm... Đó là những chứng thường về mùa Đông (1) [217].
Phàm 12 biến bệnh trên đây, đều là lấy đức để báo đức, lấy hóa để báo hóa, lấy chính để báo chính, lấy lệnh để báo lệnh... Khí cao thời cao, khí thấp thời thấp, khí sau thời sau, khí trước thời trước, khí trong, thời trong, khí ngoài thời ngoài... Đều có thường vị [218].
Cho nên phong thắng thời động, hỏa thắng thời thũng, táo thắng thời can (khô), hàn thắng thời phù, thấp, thắng thời nhu tiết... quá lắm thời thủy bế, phù thũng, tùy khí ở đâu, sẽ biết biến ở đấy [219].
Hoàng Đế nói:
Xin cho biết công dụng ra làm sao? [220]
Kỳ Bá thưa rằng:
Công dụng của khí, đều theo về “bất thắng” mà làm hóa. Cho nên Thái âm võ hóa, truyền sang Thái dương, Thái dương hàn hóa, truyền sang Thiếu âm, Thiếu âm nhiệt hóa, truyền sang Dương minh, Dương minh táo hóa, truyền sang quyết âm, quyết âm phong hóa, truyền sang Thái âm... Đều nhân nó ở đâu để mà nghiệm xét (1) [221].
Hoàng Đế hỏi:
Tự đúng được bản vị, như thế nào ? [222]
Kỳ Bá thưa rằng:
Giữ được đúng bản vị, đó là thường hóa[ 223].
Xin cho biết ở đâu?
Xét vị của nó về tháng nào, phương nào, thời có thể biết được (1) [224].
Hoàng Đế hỏi:
Khí của sáu vị, doanh, hư như thế nào? [225]
Kỳ Bá thưa rằng:
Đó là do thái (quá), thiếu (tức bất cập), khác nhau. Khí “thái” đến, thong thả mà là thường, khí “thiếu” đến, cấp tốc mà là vong (mất, chết) [226].
Hoàng Đế hỏi:
Khí của trời đất, doanh, hư như thế nào? [227]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thiên khí bất túc, địa khí sẽ theo, địa khí bất túc, thiên khí sẽ theo. Vận ở khoảng giữa mà thường đến trước. Ghét cái bất thắng, theo về cái đồng hóa, theo vận về thuận mà sinh ra bệnh. Cho nên, trên thắng thời thiên khí giáng mà xuống, dưới thẳng thời địa khí đổi mà lên, do nhiều, ít mà phân vị có sai lệch. “Vi” thời sai nhỏ, “thắng” thời sai lớn, quá lắm thời ngôi đổi, khí giao. “Đổi” thời đại biến sinh ra mà gây nên tật bệnh. Đại yếu nói: “thậm kỷ 5 phần, vị kỷ 7 phần... Sự sai lệch có thể biết được” (1) [228].
Hoàng Đế hỏi:
Luận nói: nhiệt, đừng phạm nhiệt, hàn, đừng phạm hàn. Tôi muôn không lánh xa hàn, không lánh xa nhiệt... Thời như thế nào? [229]
Kỳ Bá thưa rằng:
Phát biểu, không phải xa lánh xa nhiệt, công lý, không phải lánh xa hàn... [230]
Hoàng Đế hỏi:
Không phát biểu, không công lý, mà phạm hàn, phạm nhiệt, thời như thế nào? [231]
Kỳ Bá thưa rằng:
Hàn, nhiệt phạm vào bên trong, bệnh sẽ nặng thêm...
Xin cho biết bệnh như thế nào? [233]
Chưa có bệnh thời sẽ sinh ra, đã có bệnh thời nặng thêm [234].
Sinh ra như thế nào [235]
Không lánh xa nhiệt, thời bệnh nhiệt đến, không lánh xa hàn, thời bệnh hàn đến. Bệnh hàn đến, thời những chứng kiên, bĩ, phúc mãn, thống cấp và hạ lợi v.v. sẽ sinh ra. Bệnh nhiệt đến thời những chứng: thổ, hạ, hoắc loạn, ung thư, thương dương mâu muộn, chú hạ, khiết túng, thũng trướng, ẩu, cừu, nục, đầu thống, cốt tiết biến, huyết giật, huyết tiết, lâm bí v.v... sẽ sinh ra ^[236].
Hoàng Đế hỏi:
Phương pháp trị liệu như thế nào” [237]
Kỳ Bá thưa rằng:
Thuộc về bốn mùa thời thuận theo. Nếu phạm, thời dùng cái “thắng” để trị (1) [238].
Hoàng Đế hỏi:
Đàn bà trọng thân (tức có thai) dùng vị có chất độc, như thế nào ? [239]
Kỳ Bá thưa rằng:
Nếu có bệnh thời không hại. Nhưng cũng đừng quá dùng mới thật không hại. Tỉ như những chứng đại tích, đại u, thời cần phản phạm. Nhưng bệnh bớt quá nửa thời thôi. Nếu dùng quá sẽ chết (1) [240].
Hoàng Đế hỏi:
Nếu uất quá, thời liệu trị thế nào? [241]
Kỳ Bá thưa rằng:
Mộc uất thời đạt nó ra, hỏa uất thời phát nó ra, thổ uất thời đoạt (dẹp) bớt đi, kim uất thời thiết bỏ đi, thủy uất thời chiết nó xuống... Phải điều hòa cái khi, quá thời dùng nó để chiết đi... Chiết, cũng tức là tả (như dùng toan để tả Can, dùng tân để tả Phế, dùng Hàn để tả thận v.v ^[242]
Hoàng Đế hỏi:
Về phương pháp giả tá, như thế nào? [243]
Kỳ Bá thưa rằng:
Có giả tá cái khí, thời cũng không cấm, tức là do chủ khi bất túc, thời khác khí thắng vậy (1) [244].