TÌM HIỂU ĐỊA DANH: THÁC DÀI - PHÚ YÊN

     Thác Dài thuộc xã Xuân Quang, nằm giữa hai thôn Triêm Đức và Phú Sơn, cách Triêm Đức khoảng 5km và Phú Sơn khoảng 2 km. Muốn đến Thác Dài ta phải theo con đường phía Bắc cầu Lai Hai lên trụ sở thôn Triêm Đức rồi cứ đường ấy lên khoảng 5km.

     Sông Kỳ Lộ đoạn này dài khoảng 500m, lòng sông có đá ngầm to nhỏ khác nhau. Về mùa mưa nước ngập lai láng, mùa nắng nước cạn, có nơi đá nhô lên khỏi mặt nước lòng sông nước sùi ngầu bọt, sóng vỗ lao xao. Những khoảng sông có độ dốc cao nên nước hỗn, tạo thành thác nên tên Thác Dài được lưu truyền.
     Xuôi ngược qua  Thác Dài, người thuyền trưởng và bạn phụ phải am hiểu gộp đá chỗ nào cao thấp, mực nước lúc nào nông sâu. Các thuyền mua bán thường lợi dụng vào cuối mùa xuân, nước bắt đầu cạn để vội vã ngược dòng, bán buôn vài chuyến vì sông Kỳ Lộ nước chảy gấp, thuyền xuôi được dễ dàng, những thuyền ngược thì khó đi.
     Vùng đất này trước năm 1899 gọi là Thạnh Đức xã, thuộc tổng Xuân Phong, huyện Đồng Xuân, tỉnh Phú Yên (Địa bạ Phú Yên của Nguyễn Đình Đầu), Đông giáp La Hai, Tây giáp vùng núi tỉnh Gia Lai, Nam giáp huyện Sơn Hòa và Tuy an, Bắc giáp vùng núi Vân Canh tỉnh Bình Định. Thạnh Đức là vùng núi bao gồm cả ba xã Xuân Quang 1,2 và 3 và Xuân Phước ngày nay, nằm giữa lưu vực hai con sông Kỳ Lộ và Trà Bương. Đến đầu thế kỷ XVII có tên là Phú Thành về sau chia thành làng Phú Đức và xã Thạnh Đức. Từ năm 1899 Thành Thái bỏ xã lập làng và chia Thạnh Đức ra thành nhiều làng thuộc tổng Xuân Phương.
     Sau Cách mạng tháng Tám bỏ tổng lập xã, làng Thạnh Đức và Phước Tân ( Suối Ché) thành xã Thượng Trung lấy tên nhà cách mạng chống Pháp Huỳnh Thượng Trung người làng Thạnh Đức.
     Các làng Phước Huệ, Triêm Đức, Kỳ Lộ, Phú Giang hợp thành xã Bá Sự lấy tên nhà yêu nước Nguyễn Hào Sự người làng Phú Xuân ( Xuân Phước ngày nay). Làng Phước Lộc, Phước Nhuận, Hà Trung ( Đồng Dài) thành xã Tú Trọng lấy tên nhà cách mạng chống Pháp người địa phương có tên thật là Nguyễn Nho Trân, ông đã tham gia phong trào chống Pháp cùng Võ Trứ và Trần Cao Vân.
     Đầu năm 1947, nhập xã Bá Sự  và Thượng Trung thành xã Xuân Quang, xã Tú Trọng thành xã Xuân trường và theo quyết định của Ủy ban Hành chính Trung bộ thì Đồng Xuân phải lấy Xuân làm đầu cho tên các xã. Năm 1948, xã Xuân Trường nhập vào xã Xuân Quang, năm 1966 chia thành hai xã Xuân Quang A và B, năm 1981 chia thành ba xã Xuân Quang 1,2 và 3.
     Xuân Quang có hòn Nhọn ( La Hiên) cao 1318m, hòn Suối Hàn cao 1080m, núi rừng có nhiều cây gỗ quý như cây Dó và cây Bạc lá, thường có Trầm, Kỳ Nam, Trầm Hương dùng tinh chế các vị thuốc. Ngoài ra còn có cây Tô Hạp Hương mọc ở đầu nguồn sông Cà tơn dùng trong ngành dược và có các động vật quý hiếm như chồn, kỳ nhông bay, vọc đỏ đuôi, voi, bò tót... Đầu làng Phú Giang có núi Tranh ( còn gọi là núi Nhọn) cao 531m, chân núi đổ về Vực Ông, vùng này trong kháng chiến chống Pháp là cơ xưởng sản xuất vũ khí của Quân khu 5 và là căn cứ 15 của tỉnh ĐakLak và Gia Lai, trong kháng chiến chống Mỹ là căn cứ của Tỉnh ủy và Huyện ủy Đồng Xuân.     Xuân Quang có truyền thống yêu nước và đấu tranh chống cường quyền áp bức. Nhiều nhà Nho đã lãnh đạo phong trào chống Pháp tiếp bước Lê Thành Phương như Nguyễn Hào Sự, Võ Sang, Huỳnh Thượng Trung và tham gia cách mạng buổi đầu như Phan Lưu Thanh, Bùi Xuân Cảnh, Nhật Hồng ( Phạm Ngọc Bích)...